Faunabeheerplan, deelplan Predatiebeheer

Predatie grondbroedende vogels

Nederland is van oudsher een belangrijk gebied voor grondbroedende vogels, waaronder weidevogels, akkervogels en kustbroeders. Deze vogels leggen hun nesten op de grond, wat hen bijzonder kwetsbaar maakt voor predatoren zoals vossen, marters en roofvogels. In de afgelopen decennia zijn de populaties van veel van deze soorten sterk afgenomen. Vooral de Europese grutto (Limosa limosa limosa) kent een aanhoudende sterke afname. Habitatverlies en de intensivering van landbouwpraktijken zijn belangrijke oorzaken van de afnemende populaties.

De provincie Groningen herbergt een indrukwekkende diversiteit aan broedvogels in haar agrarische landschappen en kustgebieden, waaronder de kwelders, plasdras landschappen en broedeilanden. Hierdoor is Groningen een essentiële broed- en doortrekplaats voor vele soorten weide-, akker- en kustvogels. De drie agrarische collectieven in Groningen, samen met de terrein beherende organisaties (TBO’s), zetten zich in voor de bescherming van deze grondbroedende vogels en trachten door optimalisatie van het landschap en aangepaste landbouwpraktijken het tij te keren voor de Groningens boerenlandvogels.

Ondanks de gezamenlijke inspanningen om broedhabitats te verbeteren, blijven de populaties van veel vogelsoorten afnemen. Predatie van nesten en kuikens door verschillende zoogdierpredatoren, zoals de vos (vulpes vulpes) en steenmarter (martes martes) worden steeds meer erkend als een factor die het populatieherstel van grondbroedende vogels belemmert. Ook roofvogels en andere vliegende predatoren zoals kraaiachtigen, reigers en ooievaars (ciconia ciconia). worden steeds vaker genoemd als predatoren die bijdragen aan het uitblijven van herstel.

Deze predatoren passen zich snel aan, aan veranderingen in het landschap, wat leidt tot een verhoogde overlap in habitatgebruik en verhoogde predatieniveaus. Er zijn talloze studies die de negatieve effecten van landbouwpraktijken op boerenlandvogelpopulaties aantonen, maar zelfs in de meest optimaal beheerde weide- en akkervogelgebieden lijkt de achteruitgang van de boerenlandvogels niet te keren. Eerdere studies hebben aangetoond dat predatie van nesten en kuikens frequent voorkomt, en dat de huidige dichtheden van predatoren kunnen bijdragen aan de achteruitgang en/of het uitblijven van herstel (Loonstra et al., 2024).

Predatiebeheer is een onmisbaar onderdeel van de natuurbeschermingsstrategieën van grondbroedende vogels in Groningen. Door gerichte maatregelen te nemen om predatiedruk te verminderen, kunnen we de biodiversiteit en ecologische balans in deze regio verbeteren en de toekomst van diverse grondbroedende vogelsoorten worden gewaarborgd.

Soortomschrijving

De vos is één van de grotere in Nederland voorkomende landpredator. Toch is de vos een relatief klein dier. Dit bepaalt ook de hoofdzaak van zijn voedsel. Het belangrijkste (stapel) voedsel bestaat uit muizen en andere kleine knaagdieren. De vos heeft een voorkeur voor halfopen landschappen met voldoende dekking en mogelijkheden om holen te graven. Vossen worden echter aangetroffen in uiteenlopende biotopen, zoals bos, parklandschap, heide, landbouwgebieden en zelfs in het stedelijk gebied. In het algemeen vestigen vossen zich niet op open vlaktes. Echter, in het geval van grote populatiedruk zal de vos genoegen nemen met minder geschikte gebieden. De vos is wat dit betreft een duidelijke opportunist.

Leefwijze

De vos is een opportunistische soort. Als predator kiest hij eerst en vooral prooidieren die voor hem makkelijk zijn te bejagen en met de minste energie ook daadwerkelijk kunnen worden bemachtigd. Het gaat er dus om welke (potentiële) prooidieren in zijn jachtgebied aanwezig zijn en in welke hoeveelheden. In zijn zoektocht (veelal ´s-nachts of in de schemer) legt een vos grote afstanden af. Uit onderzoek volgt dat een vos makkelijk op één nacht een afstand tussen de 5 tot zelfs 16 kilometer kan afleggen. Vossen hebben binnen hun territorium meerdere vaste verblijfplaatsen. Door het jaar heen bevinden deze zich in principe bovengronds, meestal in dichte vegetatie. Het kan daarbij gaan om (half)natuurlijke begroeiing, zoals bos, struweel of moerasvegetatie, maar evengoed om wat ruiger grasland of hoger landbouwgewas. In stedelijke of nabij de menselijke omgeving wordt een rustig gebouw uitgekozen. Ondergrondse burchten worden soms volledig door de vos zelf uitgegraven. Indien mogelijk maakt hij gebruik van een reeds bestaande (verlaten) dassenburcht.

Sociale organisatie en activiteit

Vossen zijn hoofdzakelijk actief tijdens de schemering en de nacht, maar tijdens de ranstijd vaak ook overdag. Ze zijn territoriaal en bakenen hun territorium, vooral met allerlei geursignalen af. Uitwerpselen worden daartoe op opvallende plaatsen gedeponeerd (boomstronken, zeggepollen, prooiresten, perceelscheidingen). De grootte van een territorium varieert van streek tot streek en hangt nauw samen met het voedselaanbod en de dekkingsmogelijkheden. De kleinste territoria worden in stedelijk milieu aangetroffen (minder dan 50 ha), de grootste in weidse, bergachtige gebieden (vele km²). Binnen het territorium van een rekel leeft minstens één moertje, soms meerdere. De sturende factoren voor deze overgang tussen het leven per koppel dan wel in (familie)groep zijn het lokale voedselaanbod en het aantal reeds aanwezige vossen (mede bepaald door de mate van menselijke verstoring). Ook in het geval van sociale groepen zal normaal alleen het meest dominante vrouwtje jongen krijgen en/of grootbrengen.

Voortplanting en overleving

Het hoogtepunt van de ranstijd valt in januari. Na een draagtijd van 50-52 dagen worden de jongen geboren, vanaf circa half maart tot ver in april. De worpgrootte kan sterk variëren maar bedraagt meestal 4 of 5 jongen. Gespreid over de periode vanaf de tweede helft van april tot eind mei kunnen spelende jongen in de onmiddellijke buurt van de burcht worden aangetroffen.

Populatie ontwikkeling

De vos (Vulpes vulpes) is een wijdverspreide en zeer aanpassingsrijke soort die voorkomt in een breed scala aan habitats, van stedelijke gebieden en landbouwgrond tot bossen en kustgebieden. In Europa, inclusief Nederland, is de vos algemeen voorkomend en heeft zich aangepast aan zowel natuurlijke als door de mens veranderde landschappen.

In de eerste helft van de 20e eeuw waren vossen in Nederland minder talrijk, mede door intensieve bejaging en het verlies van leefgebied. In de jaren ’60 en ’70 nam de populatie echter toe, mede door veranderingen in jachtbeleid en het verdwijnen van natuurlijke vijanden. De toegenomen bescherming van natuurgebieden en veranderingen in het landschap, zoals de aanleg van groen en ecoducten, zorgde ervoor dat de vos zich steeds verder verspreiden en in aantallen toenam. Momenteel lijkt de populatie van vossen in Nederland stabiel tot licht toenemend. Ze worden regelmatig waargenomen in zowel landelijke als stedelijke gebieden. In stedelijke omgevingen profiteren vossen van de beschikbaarheid van voedselbronnen zoals afval en kleine zoogdieren. Met uitzondering van de Waddeneilanden waar de vos actief geweerd wordt komt de vos overal in Nederland voor.

In samenvatting kan gesteld worden dat de vos in Nederland een succesvolle populatieontwikkeling heeft doorgemaakt en zich nu stabiel lijkt te handhaven (Figuur 1). Er zijn geen gronden om aan te nemen dat de populatie in de toekomst zal afnemen (ter Harmsel et al., 2022). Het leefgebied van de vos in Nederland zal naar verwachting niet alleen op hetzelfde kwaliteitsniveau blijven, maar zelfs kwalitatief verbeteren. Hierdoor wordt voorzien dat de vospopulatie stabiel zal blijven of zelfs licht zal toenemen.

Beheerders van natuurgebieden en grondgebruikers kunnen verschillende maatregelen nemen om predatie te verminderen. De ‘Faunaschade PreventieKit’ voor vossen, kraaiachtigen en marterachtigen biedt strategieën om schade te beperken. Visuele afschrikmiddelen zijn vaak niet effectief, daarom wordt geadviseerd deze te combineren met verjagingstechnieken, waaronder afschot. Naast landschappelijke aanpassingen zoals het weghalen van hoge landschapselementen worden afrasteringen en tijdelijk verlagen van het aantal predatoren als effectieve methoden gezien om de predatiedruk te verlagen.

Afschot vossen na zonsondergang en voor zonsopkomst

In het faunabeheerplan 2019-2024 wordt beschreven dat over de periode 2016-2019 door Gedeputeerde Staten van Groningen een ontheffing was verstrekt voor het gebruik van kunstlicht en het gebruik van het geweer in de nachtperiode, jaarlijks gedurende de maanden februari en maart. Deze ontheffing bleek onvoldoende te zijn om de vos effectief in de nacht te kunnen bestrijden. Voor de planperiode 2019-2024 werd dan ook verzocht een ruimere ontheffing af te geven om vossen in de nacht te kunnen bestrijden. Deze ontheffing is laat verstrekt (maart 2020) en werd vervolgens – na advies van de bezwarencommissie – in het hetzelfde jaar ingetrokken. Een aangepaste ontheffing ingaande 2021 is ook maar heel kort in werking geweest. Zie hiervoor de evaluatie in Bijlage 3.

Dit heeft tot gevolg gehad dat in praktische zin vanaf 2019 tot aan begin 2023 (toen door Gedeputeerde Staten een aantal gebied specifieke ontheffingen werden verleend) vossenbestrijding in en rond de weidevogelgebieden enkel op basis van de landelijke vrijstelling kon plaatsvinden (met ook daar een korte periode een schorsing naar aanleiding van een uitspraak over onverbindendheid van de landelijke vrijstelling). Uit de verschillende rapportages door het Collectief Groningen West en ook uit de rapportages van de uitgevoerde Pilot steenmarterbestrijding in een aantal Groninger gebieden (zie hiervoor Bijlage 7 met bronnenoverzicht) volgt dat het ontbreken van goede mogelijkheden in de hiervoor genoemde periode om de vos tussen zonsondergang en zonsopgang te bestrijden in veel gemonitorde gebieden tot hoge predatieschade aan de weidevogelpopulaties heeft geleid.

Landelijke vrijstelling niet afdoende ter bescherming van de weide/akkervogelstand
Bovenstaande informatie en met name ook de ervaringen in de afgelopen planperiode binnen de Groninger weidevogelgebieden laten zien dat plaatsing van de vos op de landelijke vrijstellingenlijst waarbij enkel het gebruik van het geweer tussen zonsopgang en zonsondergang is toegestaan niet afdoende is om predatieschade aan de weide/akkervogelstand zodanig terug te dringen dat hiermee kan worden voldaan aan de doelstellingen om de weide/akkervogelstand in Groningen te halen (een groei van 30% in de kerngebieden en minimaal stabilisatie daarbuiten in 2027).

Zoals hiervoor al is vermeld is de vos een nachtdier en kan op zijn nachtelijke rondes in een weide/akkervogelgebied verantwoordelijk zijn voor verliezen tot meer dan 60% tot zelfs 80% van weide/akkervogellegsels. Een zodanig hoge predatiedruk dat herstel van weide/akkervogelpopulaties in dergelijke gebieden onmogelijk is. Doordat de vos in hoofdzaak actief is in de nachtperiode is dit ook de meest effectieve periode om de vos te bestrijden. Immers overdag is de vos voornamelijk aan het rusten in een ondergronds hol of verscholen in dichte vegetatie. Het beheer van de vos gedurende de nacht met het van het geweer inclusief het gebruik van zichtapparatuur zoals warmtebeeldcamera’s en restlichtkijkers wordt noodzakelijk geacht om effectief afschot te kunnen realiseren.

Ongeschikt maken gebied en zone (wegnemen potentiële verblijfplaatsen)

Het zal per gebied en het type landschap in het gebied afhangen of het ongeschikt maken van het gebied en mogelijk in een zone daaromheen van verblijfplaatsen voldoende succesvol zal zijn. Als enkele maatregel, zonder het doden van predatoren, zal deze aanpak niet tot bevredigend resultaat leiden daar vossen en steenmarters bijzonder vindingrijk zijn om snel andere verblijfplaatsen in gebruik te nemen. Per gebied zal worden beoordeeld of deze maatregelen (al dan niet in delen van het gebied) zijn te treffen. Naar verwachting zal deze maatregel praktisch niet uitvoerbaar zijn door een veelvoud aan private eigendommen, erven en woon/bedrijfslocaties, mate waarop ze zijn doorsnede door infrastructuur en aanwezige gebieden met (beschermde) natuurwaarden.

Aanleg of verdieping van (watervoerende) sloten/grachten etc. rondom percelen

Uit onderzoek naar vossenpredatie in Waterland volgde dat het activiteitengebied van een gezenderde vos in een veenweidegebied met veel sloten van 5 km groeide naar 20 km toen de sloten bevroren raakten. Dit is een aanwijzing dat vossen inderdaad in hun omzwervingen worden beperkt door hoog water (brede sloten), maar het grotere activiteitengebied kan ook te maken hebben met voedselschaarste vanwege de winterse omstandigheden. Al met al zijn er weinig onderzoeksgegevens over effecten van hoog water op predatie (Oosterveld, 2011). Uit een onderzoek met een gezenderde vos op de Groninger kwelders volgde dat de betreffende vos zich niets aantrok van een om een klutenpopulatie liggende waterpartij en het eiland bezocht om op de daar aanwezige nesten te prederen (zie ook punt 1 v.w.b. dichtheden broedende vogels). Ondanks de aanwezigheid van waterpartijen én ook rasters rond een aantal klutenkolonies wist in het broedseizoen van 2024 een vos deze kolonies te bereiken en daar vrijwel alle aanwezige nesten te prederen. Praktisch gezien is deze oplossing nauwelijks effectief daar voldoende waarnemingen zijn dat vossen zich niet laten weerhouden door water als zij naar een geschikt gebied met voldoende voedsel willen gaan.

Plaatsen van rasters om individuele nesten

Uit verschillende onderzoeken volgt dat het plaatsen van bescherming om individuele nesten in bepaalde situaties tot goede resultaten kan leiden. Dit blijkt wel situatie- en soortafhankelijk te zijn. Een studie uit 1992 in de USA (Melvin et al., 1992) laat zien dat het plaatsen van nestbescherming in de vorm van een circulair rondom nesten van de dwergplevier geplaatst gaas van 1 m hoog leidde tot nul predatie. Daar waar de nesten in dit gebied eerder werden gepredeerd door vos, stinkdier, kraai en meeuw, werd na het plaatsen van de kooien geen predatie meer aangetroffen. Ook een andere studie met het plaatsen van kooien over nesten (Estelle et al 1996) leidde tot significant lagere predatie door (pool)vos.

Dat een en ander zeer situatie afhankelijk is volgt uit een onderzoek in Canada met een destijds nieuw type predator exclosure over nesten (Nol & Brooks 1982). Dit onderzoek leidde niet tot significante afname van de predatiedruk, maar wel tot een verschuiving van type predatoren. Het wegvallen van predatie door meeuw en kraai werd overgenomen door predatie door wasbeer en marterachtigen. Een proef in 2002 en 2004 (Isaksson et al. 2007) op drie begraasde weidegronden in zuidwest Zweden met het plaatsen van individuele nestbescherming over kievitsnesten liet zelfs een lichte toename zien in het vroegtijdig verlaten van de nesten. Bij de tureluur leidde het plaatsen van nestbescherming tot hogere predatie van de oudervogels, maar wel tot een beter uitkomstpercentage van de nesten. In Drenthe zijn de afgelopen periode goede resultaten behaald met het uit-rasteren van nesten van wulpen. Het plaatsen van rasters om individuele nesten van een soort als de wulp of de grauwe kiekendief kan in heel specifieke gevallen worden gezien als een geschikte andere bevredigende oplossing. Wel moet in acht worden genomen dat het plaatsen en onderhouden van dergelijke rasters zeer arbeids- en kostenintensief zijn en ook enkel haalbaar zijn voor situaties zoals de incidentele broedgevallen of dicht opeen broedende kolonievogels als kluut of kokmeeuw.

Plaatsen van rasters om clusters van nesten (koloniebroeders)

Met het plaatsen van rasters rondom clusters van nesten of kolonies worden diverse ervaringen gemeld. Vrijwel alle bestudeerde onderzoeken en testen hadden betrekking op geplaatste rasters rondom een kolonie, waar dus de vogels in relatief hoge dichtheden bij elkaar broeden. Een studie in 1978 op een kolonie van sterns op een strand in Massachusetts, USA (Minsky 1980) met het plaatsen van een elektrisch raster rondom de kolonie leidde tot een significante verhoging van het aantal nesten binnen de jaren van de studie. Voor het plaatsen van het raster was de vos de belangrijkste predator van deze kolonie. Na het plaatsen van het raster vond geen predatie meer plaats binnen het raster. Nesten buiten het raster overleefden geen van allen. Een test met een gecombineerd raster van gaas en elektrisch in 1986-1988 in een wetland in North Dakota, USA (Mayer & Ryan 1991) leidde tot een significant hogere nestoverleving. Ook de kuikenoverleving nam toe, maar was niet significant. Een studie in 1973 en 1984 in oost Schotland (Forster 1975) naar het plaatsen van een elektrisch raster rondom een kolonie van 80 paar grote sterns toonde aan dat na het plaatsen van dit raster er een toename plaatsvond in het aantal broedparen van 80 paar in 1973 naar 450 paar in 1974. Predatie voor die periode werd toegeschreven aan de vos. Nadat het raster was opgericht is éénmaal een vos binnen het raster waargenomen, maar deze heeft geen predatie verricht op de kolonie.

De hiervoor genoemde waarnemingen van een enkele vos die ondanks barrières in de vorm van water en elektrische rasters toch een klutenkolonie kon decimeren geeft aan dat deze (dure en arbeidsintensieve) maatregel maar zeer beperkt effectief zal kunnen zijn en op de langere termijn onvoldoende soulaas zal bieden om een bepaalde kolonie te vrijwaren van predatie. Vanaf 2024 wordt op de kwelders van Groningen een langdurig onderzoek gestart naar de effectiviteit van rasters rondom koloniebroeders. Dit onderzoek zal zich ook specifiek richten op andere samenhangende maatregelen rond het weren en bestrijden van vossen rondom het proefgebied.

Plaatsen van rasters om grote gebieden

Er zijn in Nederland geen onderzoeksrapportages bekend naar het effect van (elektrische) rasters rondom weide- of akkervogelgebieden van enige omvang. Eén test met een vossenwerend raster in Haule Friesland (20 ha) leverde geen overduidelijke resultaten op. Deze test loopt al sinds 2018 en wordt nog steeds voortgezet. In de eerste twee jaren leek het raster redelijk goed te werken. De jaren daarna nam de effectiviteit van het raster af en nam vossenpredatie – ondanks intensief onderhoud en beheer van het raster – weer toe tot ongewenste omvang. (Persmededeling Natuurmonumenten d.d. 10-11-2023).

Veel en lange rasters in het open landschap zijn om meerdere redenen ongewenst en zorgen deze voor versnippering van de natuur. Voor grote percelen is het economisch niet rendabel om rasters te plaatsen. Een vast raster in weiland is door het grondgebruik meestal onmogelijk. Een schrikdraad is duur en vergt voortdurend toezicht omdat het gras groeit en op een zeker moment voor kortsluiting zorgt. Als de elektrische draad omhoog wordt gebracht, kan de vos er onderdoor gaan en wordt het werende effect teniet gedaan. Verder heeft grootschalige toepassing van rasters nadelen voor de mobiliteit van andere dieren, zoals hazen en jonge kuikens van weidevogels. Ouderparen van bijvoorbeeld kieviten met jonge kuikens kunnen door dergelijke rasters niet meer alle foerageergebieden bereiken. Verder kan normaal door mensen benut (agrarisch) land niet worden ingericht op basis van beschermingsargumenten voor een enkele diersoort. Daarnaast sluit het plaatsen van dergelijke rastersystemen niet uit dat andere (kleinere) maar ook belangrijke predatoren van grondbroeders het gebied (waaronder steenmarter) niet kunnen betreden en daar alsnog kunnen zorgen voor belangrijke schade aan de broedpopulaties. Grootschalige inzet van rasters om (delen van) percelen waar weide- of akkervogels broeden, enkel om de vos te weren zijn om die redenen onhaalbaar.

Bijvoeren van vossen

Oosterveld 2011 tot slot maakt vermelding van een mogelijke maatregel via het bijvoeren van vossen, zodat die geen reden hebben om op zoek te gaan naar weidevogeleieren en -kuikens. Specifiek onderzoek naar zo’n situatie is niet bekend maar wel naar het effect van het bijvoeren van vossen op predatie op reekalveren in Noord-Scandinavië (Nordström et al. 2009). De auteurs onderzochten het effect van bijvoeren in de omgeving van 4-6 vossenburchten met jongen (dichtheid 1 per 1.000-1.500 ha) gedurende de periode dat de reekalveren het meest kwetsbaar zijn. Bij een gemiddelde predatie door vossen op (gezenderde) reekalveren van 17% vonden ze geen effect van bijvoeren. Het is de vraag of dit resultaat overgezet kan worden naar de Nederlandse of Drentse situatie. Een risico van deze aanpak is dat het extra voedsel tot een betere overleving van de vossen leidt, waardoor op termijn de predatiekans juist zal toenemen.

Weren, verjagen of verplaatsen van steenmarters

In het voorjaar van 2018 is in een aantal gebieden onderzocht of het plaatsen van een elektrisch raster tot een verbetering van het uitkomstsucces van legsels leidt (Sovon-nieuws). Deze studie gaf aan dat het gebruik van elektrische rasters voor kleine predatoren, waaronder ook de steenmarter niet afdoende lijkt te werken. Zie ook Alefs & Teunissen (2019). Vooralsnog moet worden aangenomen dat het plaatsen van rasters onvoldoende effectief is om een soort als de steenmarter te weerhouden terug te keren naar hun territorium en eveneens om predatie van nesten tegen te gaan. Het plaatsen van rasters kan bovendien onwenselijk zijn met het oog op andere belangen. Wel wordt er voor gekozen om in het kader van innovatie ook deze werende maatregel verder te ontwikkelen om een effectieve toepassing te zoeken. In het onderzoek naar gezenderde steenmarters in het gebied Winsumermeeden en Paddenpoel in 2019 (Jonge-Poerink en Dekker 2020) wordt aangetoond dat rasters steenmarters kunnen weerhouden om nesten van vogels te bezoeken. Echter dat hier wel beperkingen aan zitten. In 2019 werd via dit onderzoek opnieuw duidelijk hoe arbeidsintensief en kostbaar het plaatsen, onderhouden en verwijderen van stroomrasters in de praktijk is. Slechts relatief kleine arealen van de verschillende gebieden werden van een stroomraster voorzien, maar desondanks nam dit veel tijd en menskracht in beslag. Het stroomraster moet vervolgens regelmatig worden gecontroleerd en iedere 1 à 2 weken moet de vegetatie onder het raster worden gemaaid. Stroomrasters kunnen lokaal weidevogelconcentraties tegen grondpredatoren beschermen, maar het volledig uitrasteren van weidevogelgebieden is geen haalbare maatregel tegen predatie van weidevogelnesten. Hier komt bij dat stroomrasters een barrière kunnen vormen voor bijvoorbeeld hazen. Zie voor de beperkingen van gebruik van rasters in het open gebied ook de afweging andere bevredigende oplossingen bij ‘vos – bestrijding tussen zonsondergang en zonsopgang’.

Wegvangen en op een andere locatie weer vrijlaten van steenmarters

Het komt voor dat plaagdierbestrijders in het stedelijk gebied overlast veroorzakende steenmarters wegvangen. Op grond van de aan hen verstrekte ontheffing of vergunning dienen zij de steenmarters elders weer vrij te laten. In de praktijk blijkt dat de steenmarters dan worden losgelaten in het landelijk gebied, ook in gebieden waar juist veel maatregelen worden genomen om weidevogels te beschermen. Dit is een ongewenste en contraproductieve maatregel. Hiermee worden veel inspanningen van vogelbeschermers te niet gedaan en worden vanuit andere bronnen extra predatoren aan het gebied toegevoegd. In algemene zin en vanuit dierenwelzijnsoogpunt is het ook niet wenselijk om de dieren enkel te vangen en elders los te laten. Uit bronnen (o.a. Herr et al, 2007, Broekhuizen et al, 2010) is op te maken dat steenmarters die opzettelijk ergens worden gevangen en op een andere plek worden vrijgelaten, veelal worden vrijgelaten in een territorium van een andere steenmarter. Dit leidt tot conflicten waarbij de vrijgelaten steenmarter veelal van territorium naar territorium wordt gejaagd en uiteindelijk of in het verkeer omkomt of zelfs verhongert. Ook bestaat de kans dat elders vrijgelaten steenmarters proberen direct weer terug te keren naar hun eigen territorium. Dan zullen deze exemplaren zich minder makkelijk laten vangen. Indien toch een vrijgelaten steenmarter in een ander gebied een nieuwe verblijfplaats vindt en een territorium vestigt dan bestaat grote zekerheid dat deze hier overlast of schade zal gaan veroorzaken. Ook is, gezien de leefwijze, het zeer goed mogelijk dat de vrijgelaten dieren dan in dit gebied over zullen gaan tot predatie op (weide)vogelnesten. Daarmee zou het enkel verplaatsen van de steenmarters ook kunnen leiden tot verhoging van een predatiedruk in andere gebieden en in die zin niet dienstig zijn aan de bescherming van kwetsbare inheemse fauna.

Vangen van zwarte kraaien en doden

Het vangen en doden van zwarte kraaien – ter bescherming en behoud van de weide- en akkervogelstand is noodzakelijk. Uit de uitspraak van de Afdeling van 13 september 2023Uitspraak AbRvS 202101198/1/A3, 13 september 2023, ECLI:NL:RVS:2023:3471 volgt dat landschapsverbetering geen oplossing is die gericht is op de bescherming van de weidevogels tegen predatoren. Daarom kan dit niet als andere bevredigende oplossing worden aangemerkt. Alle mogelijke beheer- en inrichtingsmaatregelen gericht op het voorkomen van predatie door zwarte kraaien zijn in de gebieden getroffen. Evengoed blijft sprake van predatie en treitergedrag. De faunabeheereenheid is van mening dat het vangen van de vogels met vangkooi en het daarna doden van de gevangen vogels de enige effectieve manier is om in de betreffende gebieden het nestsucces alsook de kuikenoverleving van de weide- en akkervogels te vergroten en daarbij bij te dragen aan het behoud of zelfs verbeteren van de staat van instandhouding.

Zwarte kraaien zijn namelijk slim en laten zich niet makkelijk afschieten en daarbij heeft bejaging zonder vangkooi (met een geweer) een verstorend effect op de broedende weidevogels. Een optie om bijvoorbeeld met een kraaienvangkooi gevangen zwarte kraaien niet te doden, maar gedurende de broedperiode van de weide/akkervogels tijdelijk in gevangenschap te houden (al dan niet in bijvoorbeeld een grote daartoe ingerichte grote buitenvolière) is om reden van dierenwelzijn niet haalbaar. Aantallen wilde zwarte kraaien tezamen in een volière onder te brengen zal leiden tot stress en onderlinge strijd en verwondingen. Daarbij kan niet worden voldaan aan de minimale welzijnseisen voor het in gevangenschap houden van wilde dieren, met name dat de dieren niet in staat worden gesteld hun natuurlijk gedrag te vertonen én dat ze niet gevrijwaard zijn van stress en verwondingen. Daarnaast zal het bijeenhouden van een groep zwarte kraaien in een volière leiden tot aantrekken van andere kraaien uit de omgeving die dan juist weer extra verstoring en predatie kunnen gaan veroorzaken. Ook het kostenaspect voor deze opvang is naar verwachting niet in verhouding tot het uiteindelijke doel. Andere mogelijkheden dan het vangen en doden, om het prederen en het treitergedrag door de zwarte kraai tegen te gaan zijn er niet.

Planmatige bestrijding gebiedsgerichte aanpak

Het ad hoc bestrijden van vossen, zwarte kraaien of steenmarters lijkt beperkt effectief bij het voorkomen of verminderen van predatiedruk op bodembroeders. Een gebiedsgerichte en planmatige aanpak kan noodzakelijk zijn om tijdens het broed- en kuikenseizoen de predatiekans door de belangrijkste predatoren te minimaliseren. Hierbij is maatwerk per gebied essentieel en afhankelijk van de dichtheden van predatoren en de specifieke omgevingsfactoren. Predatiebeheer van de vos, steenmarter en zwarte kraai dient gebaseerd te zijn op goed onderbouwde kennis van de ecologische rol van deze predatoren. Dit omvat niet alleen actieve bestrijding door middel van vangen of afschot, maar ook een gebiedsgerichte benadering met aandacht voor alternatieve strategieën. Deze strategieën kunnen onder andere de optimalisering van biotopen voor grondbroeders, landschapsaanpassingen (zoals het creëren van openheid en barrières), en het plaatsen van vossen werende rasters of andere predator werende maatregelen omvatten.

Gebieden
De planmatige bestrijding van vossen, steenmarter en zwarte kraaien vindt plaats binnen de hieronder beschreven kerngebieden, met voor de vos en de zwarte kraai een extra omliggende bufferzone van maximaal 3 km (Figuur 4). De begrenzing binnen die drie kilometer wordt aangepast op bebouwing, wegen, rivieren, andere brede wateren en op perceelsgrenzen. Door planmatig te werken verhoog je effectiviteit en wordt gegarandeerd dat beheermaatregelen zowel lethale middelen als landschappelijke inrichtingsmaatregelen, zoals rasters, gevoelige kuikenvelden, op elkaar zijn afgestemd. Het doel is om zo de predatiedruk op grondbroeders gedurende het broed- en kuikenseizoen zodanig te verlagen dat een aanzienlijk deel van de kuikens kan opgroeien en uiteindelijk uitvliegen.

Buiten deze gebieden zal schadebestrijding van de vos of zwarte kraai enkel kunnen plaatsvinden op basis van de landelijke vrijstelling. Uit gegevens van voorgaande jaren blijkt dat hier relatief weinig dieren worden gedood, wat ook blijkt uit de populatiegegevens van deze soorten, die laten zien dat de populatie niet afneemt. Predatiebeheer ter bescherming van grondbroeders zal plaatsvinden binnen de begrenzingen van deze gebieden. Dit betreft meer specifiek de op de onderstaande kaarten gearceerde clusters van gebieden in de Groninger weidevogelgebieden (a) en akkervogelgebieden (b). De weide- en akkervogelgebieden in Groningen zijn door de provincie erkende gebieden waarvoor vanuit diverse programma’s en provinciaal beleid acties worden ondernomen ten gunste van bodembroedende vogels. Hiermee wordt gegarandeerd dat het biotoop zo goed mogelijk aansluit bij de behoeften van de weide- en akkervogels, en dat dit ook een dynamisch gegeven is. Dit betekent dat landschappelijke maatregelen voortdurend worden aangepast aan de actuele situatie van elk broedseizoen. Predatiebeheer, zoals beschreven in dit faunabeheerplan, is slechts een aanvullende maatregel die weide- en akkervogelbeschermers kunnen inzetten wanneer zij dit, naast de landschappelijke maatregelen, noodzakelijk achten.

Aanvullend op de weergegeven clusters van open akker- en graslanden zijn in Bijlage 6 aanvullende open akkerlanden weergegeven waarvoor het op het moment van schrijven nog onvoldoende inzichtelijk is of predatiebeheer bijdraagt aan het behalen van de doelstellingen.

Kustvogels
Voor de soortgroep kustvogels wordt in dit Faunabeheerplan geen gebied aangewezen. Dit omdat eventueel predatorbeheer in de komende jaren zal gaan plaatsvinden binnen het programma Wij& Wadvogels. Het gaat hier in hoofdzaak om de buitendijks gelegen Noord-Groninger kwelders (inclusief de binnendijks gelegen klutenplas) en de Dollardkwelders inclusief de aangelegde broedeilanden binnen de Dollard.

Doelsoorten
Voor de komende planperiode zal – ter bescherming van de Groninger weide- en akkervogels – ingezet worden op planmatige bestrijding van de volgende drie belangrijkste predatoren:

• Vos
• Steenmarter
• Zwarte kraai

Beoogd resultaat
Voor de Groninger Weide- en/of akkervogelgebieden c.q. clusters van gebieden – tezamen met andere maatregelen – verbeteren van de vogelstand op langere termijn,
Gedurende deze planperiode maatregelen treffen die gericht zijn op:

• Het planmatig beheren van vos, steenmarter en zwarte kraai in de benoemde gebieden, in samenhang met de maatregelen uit het Natuurbeheerplan Groningen en de Actieplannen weidevogels en akkervogels Groningen zodat gezorgd wordt voor het ombuigen van dalende trend van de weide- en akkervogelpopulaties tot stabilisatie, of;
• Dat reeds bestaande stabilisatie van aanwezige weide- en akkervogelpopulaties behouden en zo mogelijk het aanwezige nestsucces en – in vervolg hierop – de kuikenoverleving verbetert.

Doel voor de komende planperiode

• Door middel van gericht en planmatig predatorbeheer per weide/akkervogel gebied (of clusters van gebieden) – in samenhang met andere maatregelen – de nestoverleving, en daarmee ook de kuikenoverleving van de aanwezige grondbroeders verbeteren, waardoor op kortere dan wel langere termijn de gunstige staat van instandhouding van de betrokken vogelsoorten kan worden geborgd of in elk geval zicht kan worden gegeven dat de staat van instandhouding voor wat betreft de (broed)populatie wordt omgebogen van (zeer)ongunstig naar gunstig.
• Planmatige gebiedsgerichte bestrijding van vos zowel overdag als in de nachtperiode optimaliseren en voortzetten.
• Planmatige bestrijding van steenmarters voortzetten op dezelfde wijze als is gedaan gedurende de pilotperiode 2021-2024. Dit enkel in gebieden waar is waargenomen dat er sprake is van predatie door steenmarter.
• Planmatige bestrijding van de zwarte kraai met het geweer gebiedsgericht optimaliseren;
  Aanvullend op planmatige bestrijding van de zwarte kraai gebruik van kraaienvangkooien (laten) toestaan wanneer uit de uitvoeringsplannen blijkt dat dit noodzakelijk is.
• Gebiedsgerichte aanpak per weide/akkervogelcluster (door collectief in samenwerking met WBE’s/terreinbeheerders) vormgeven middels uitvoeringsplannen.

Uitvoeringsplannen
Uitvoeringsplannen zijn gebiedsspecifieke documenten die de toepassing van (vergunningsplichtige) maatregelen specificeren en vormen de basis voor het verkrijgen van een machtiging voor het gebruik van de omgevingsvergunning predatorenbeheer (inzet/gebruik geweer, vangen en doden van vos en steenmarter) of de aanvraag van een omgevingsvergunning kraaienvangkooi. In de uitvoeringsplannen wordt inzicht gegeven in de relevante aanwezige diersoorten en hun lokale populatie gegevens. Hierbij is met name de trend van de in het gebied broedende (belangrijkste) weide- en/of akkervogels van belang. En wordt middels data en/of waarnemingen inzicht gegeven in de aanwezigheid van de predatoren vos, steenmarter, zwarte kraai en wanneer relevant voor het betreffende gebied ook andere predatoren.

Voor de predator vos en/of steenmarter en/of zwarte kraai zal via het uitvoeringsplan voldoende aannemelijk zijn aangetoond dat deze in dat specifieke gebied een meer dan belangrijke rol heeft in het ontbreken van voldoende overlevingskansen van nesten en kuikens van de betreffende vogelsoorten. In relatie hiermee wordt verwezen naar een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak Raad van State van 13 september 2023Uitspraak AbRvS 202101198/1/A3, 13 september 2023, ECLI:NL:RVS:2023:3471 . Hieruit volgt dat het niet noodzakelijk is om het exacte aandeel van de predator in de predatie van weidevogels precies te kennen, zolang voldoende aannemelijk is gemaakt dat het verlenen van een Vergunning Flora- en Fauna-activiteit (en de daaraan gekoppelde machtiging door de Faunabeheereenheid voor het gebruik van de vergunning) bijdraagt aan de bescherming van grondbroedende vogels.

Samenwerkende partijen
Predatiebeheer voor het behoud van de vogelstand in de Groninger weide- en akkervogelgebieden wordt vormgegeven in overleg en afstemming met de samenwerkende partijen die kunnen bestaan uit de Agrarische collectieven, lokale grondeigenaren en -gebruikers, de WBE’s, Terreinbeherende organisaties, weide- en akkervogelbeschermers, onderzoekers en belangstellenden. Deze partijen stellen in gezamenlijkheid de uitvoeringsplannen op.

Uitvoeringsplannen

Per weide- of akkervogelgebied (of cluster van gebieden) worden uitvoeringsplannen opgesteld waarin per gebied of cluster van gebieden wordt vastgelegd hoe lokaal de ontwikkeling van de vogelstand is, welke belangrijke predatoren voor deze gebieden een belangrijke impact hebben op de broedsuccessen en kuikenoverleving en welke maatregelen (waaronder predatorenbestrijding) voor de komende planperiode nodig zijn om het overlevingssucces van de in die gebieden voorkomende grondbroeders te verbeteren en zodoende de populaties ook voor de langere tijd naar een gunstige staat van instandhouding te brengen. Uitvoeringsplannen kunnen alleen worden aangevraagd in de daarvoor aangewezen gebieden waar middels de actieplannen en provinciaalbeleid sprake is van weidevogel en/of akkervogelbeheer (zie Kaart xx).

De uitvoeringsplannen worden in gezamenlijkheid met de verschillende partijen opgesteld.
De faunabeheereenheid is de partij die de uitvoeringsplannen beoordeelt op volledigheid en de daartoe bevoegde personen (jachtaktehouders) machtigingen verstrekt tot gebruik van de verleende Omgevingsvergunningen voor het lethaal beheren van de predatoren vos, steenmarter en of zwarte kraai. De omgevingsvergunningen worden aangevraagd voor het gehele aangewezen weide-en akkervogel gebieden zoals weergegeven op kaart xx. De FBE gaat er in het beginsel van uit dat voor al deze gebieden maximaal gebruik wordt gemaakt van de beheerruimte die wordt afgegeven met de omgevingsvergunningen.

Het is mogelijk om een uitvoeringsplan te schrijven voor ‘clusters van gebieden’. Hieronder wordt verstaan ‘weide- of akkervogelgebieden in Groningen die in landschapstype, begrenzing, grondgebruik en wijze van inrichting en beheer onderling vergelijkbaar zijn. Vooroplopend hiervan is dat de coördinatie door een en dezelfde partij wordt uitgevoerd. Praktische aanpak staat daarbij voorop, zeker daar waar (relatief) kleinere weide- of akkervogelgebieden aan elkaar grenzen en waar om praktische redenen beheersmaatregelen, waaronder ook predatorenbeheer, op grotere schaal (individueel gebieds-overschrijdend) kunnen of moeten worden uitgevoerd. Er kan ook een praktische reden bestaan om juist voor één specifiek gebied – vanwege bijzondere kenmerken of beheerargumenten – een apart uitvoeringsplan wordt opgesteld. Het is aan de gebiedscoördinator om in het uitvoeringsplan een onderbouwde afweging te maken.

In het uitvoeringsplan moeten de volgende zaken zijn opgenomen:

1. Gebiedsbeschrijving inclusief de landschappelijke beheermaatregelen van de voorgaande drie jaar. Het betreft hier beheermaatregelen zoals plas/dras, uitgesteld maaibeleid, aanleg rasters, kuikenland, verhogen waterstand, aanleg akkerranden, weghalen hoge landschapselementen etc.
2. Aantoonbaar volgens Protocol Predatiebeheer Weide- en Akkervogels Groningen gekomen zijn tot het besluit van predatorenbeheer (zie Bijlage 1&2).
3. Monitoring gegevens van aanwezige bodembroedende vogels van minimaal 3 jaar.
4. Monitoring gegevens van aanwezige predatoren van voorafgaand seizoen.
5. Empirische data over het broedsucces van de aanwezige broedvogels.
6. Gewenste predatoren beheer: Vos, Steenmarter en of Zwarte Kraai.
7. Samenwerkingsverband waarbij de gebiedscoördinator is genoemd incl. de uitvoerende jachtaktehouders.

Beheer vos periode 2024-2029

De vos is op grond van de Omgevingswet beschermd. Dit houdt in dat het zonder vergunning verboden is om vossen te doden of te vangen. Ook is het verboden om zijn vaste voortplantingsplaatsen of rustplaatsen opzettelijk te vernielen of te beschadigen. De vos is onder artikel 11.57. onder b aangewezen als ‘vergunningvrij geval’ (vrijstelling) wanneer de flora- en fauna-activiteit wordt verricht door een grondgebruiker. De vrijstelling geldt ook ter bestrijding of het voorkomen van schade aan schade aan de wilde flora of fauna, waaronder ook de bescherming van weide/akkervogels wordt verstaan. De Landelijke vrijstelling maakt het mogelijk om vossen overdag te bestrijden echter aanvullend op deze vrijstelling is voor de bescherming van de weide- en akkervogels bestrijding van de vos in de nachtperiode nodig.

Voor de predator vos moet daarom voldoende aannemelijk zijn aangetoond dat deze in de Groninger weide en akkervogelgebieden, maar evenzo ook in de gebieden waar kustvogels broeden, een meer dan belangrijke rol heeft in het ontbreken van voldoende overlevingskansen van nesten en kuikens van de betreffende vogelsoorten. Zonder vergunning om de vos in de nacht in en rond deze gebieden te bestrijden zullen de hier voorkomende populaties grondbroedende vogelsoorten onvoldoende kunnen worden beschermd tegen een hoge predatiedruk. In relatie hiermee wordt verwezen naar een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak Raad van State van 13 september 2023Uitspraak AbRvS 202101198/1/A3, 13 september 2023, ECLI:NL:RVS:2023:3471 . Hieruit volgt dat het precieze aandeel van de predator in de predatie van weidevogels niet bekend hoeft te zijn, als maar voldoende aannemelijk is gemaakt dat het verlenen van een Vergunning Flora- en fauna-activiteit bijdraagt aan het belang van de bescherming van weidevogels. Hiermee staat vast dat het kunnen beheren van vossen nodig is in de zin van artikel 3.3, vierde lid, onder b, van de Wnb (nu: 11.29, eerste lid, Bal en 8.74h, eerste lid, Bkl).

Doel

• Beschermen van grondbroedende vogels waaronder akker- en weidevogels.

Het doel van de (gezamenlijke) maatregelen is om tijdelijk en gedurende een bepaalde periode in en rond de weidvogelgebieden het aantal vossen (en andere belangrijke predatoren) zodanig laag te houden dat hierdoor de weide/akkervogels in deze gebieden de kans krijgen om voldoende jongen groot te brengen. Met als uiteindelijk resultaat het beoogde herstel van de weide/akkervogelpopulatie in Groningen, overeenkomstig de doelstellingen uit het actieplan.

De beheermaatregelen dienen niet om een permanente afname van vossen in en rond weide/akkervogelgebieden te realiseren. De maatregelen zijn enkel gericht op voorkomen van schade of het bestrijden van schade. Uit onderzoeken en rapportages volgt dat afschot van vossen in een gebied na het beëindigen van intensieve bestrijding leidt tot nieuwe influx van vossen uit de omgeving. Na het beëindigen van het planmatige afschot zullen de lege plekken weer worden ingenomen door andere vossen.

Hulpmiddelen
Voor effectieve bestrijding van vossen is een Omgevingsvergunning Flora en Fauna activiteit nodig, die het gebruik van een geweer tijdens de nachtperiode van december tot juni toestaat. Hierbij kunnen hulpmiddelen zoals kunstmatige lichtbronnen, voorzieningen om de prooi te verlichten, vizieren met beeldomzetters en elektronische beeldversterkers gebruikt worden, al dan niet gemonteerd op het geweer. Dit is een aanvulling op de landelijke vrijstelling die vossenbestrijding tussen zonsopgang en zonsondergang toestaat en het gebruik van valsystemen. Het gebruik van deze middelen verbetert de veiligheid, de herkenning van de prooi en de omgeving, en vermindert het risico op het verwonden van vossen, waardoor onnodig lijden wordt voorkomen. Perioden gebruik geweer in nachtperiode inclusief middelen om in de nacht te schieten. Vanuit de ecologie van de vos, in relatie tot schadebestrijding ter bescherming van weide/akkervogels, is het weinig zinvol om gedurende de nazomer, herfst en vroege winter te bejagen (Jonge Poerink 2009). Dit houdt verband met het sociale systeem van vossen, waarbij vooral volwassen dieren in territoria leven en jonge dieren in de marges van deze territoria rondzwerven en trachten opengevallen plekken in te nemen.

Zinvol is het wel om al met afschot te beginnen zodra de territoria min of meer worden gevormd. Dit is in de periode vanaf december. Ingangsdatum van de vergunning zou dan ook bij voorkeur op deze datum moeten komen te liggen. Hiermee wordt ook de periode gelijkgetrokken met de aanpak zoals deze in Friesland wordt gehanteerd. Een aantal Friese en Groninger weidevogelgebieden grenzen direct aan elkaar. Dus ook uit praktisch oogpunt is een gelijke ingangsdatum met Friesland gewenst om te voorkomen dat aan één zijde van de grens wel al vossen worden bestreden, maar net aan de andere kant van de provinciegrens moet worden gewacht tot een latere datum.

Predatie door vossen wordt veelal gekoppeld aan predatie van eieren. Dat zou een reden zijn om nachtelijk afschot te beperken tot de periode dat de (meeste) weide/akkervogels uitgebroed zijn en kuikens hebben. Zoals al uit de eerder aangehaalde studie van Mason et al. (2018) volgt dient er ook rekening te worden gehouden met op kuikens prederende vossen. Dit wordt overigens ook bevestigd in de waarnemingen die zijn gedaan gedurende de onderzoeken naar predatie in Friesland over de periode 2017 t/m 2022, maar ook de onderzoeken die in de Groninger gebieden in de afgelopen periode zijn uitgevoerd. Wel wordt aangetekend dat de hoogste inzet van vossenbestrijding moet plaatsvinden in de periode tot begin april. Goede en planmatige aanpak voorkomt dat dan onnodig moertjes geschoten worden die mogelijk reeds elders jongen hebben (Brink & Jonge Poerink 2019).

Locaties -gebieden
In het Faunabeheerplan Groningen 2014-2019, en ook in het Faunabeheerplan 2019-2024, werd al aangegeven dat de bestrijding van vossen zich weliswaar moet concentreren in de meest kansrijke gebieden voor grondbroeders, maar dat het gebruik van het geweer (met middelen om ’s nachts te kunnen schieten) ook in de nachtperiode mogelijk moet zijn over relatief grote oppervlakten. Het werd als niet zinvol beschouwd om te proberen een klein gebied vrij te houden van vossen vanwege de grote actieradius van een vos. In het beheerplan werd geadviseerd om voor de begrenzing van de beheersgebieden aansluiting te zoeken bij barrières zoals kanalen en brede wateren (> 60 meter) of, waar deze barrières er niet zijn, een ruime bufferzone rond het gebied te hanteren. Ook in het Predatiebeheerplan (Brink & Jonge Poerink 2019) wordt geadviseerd om de bestrijding van de vos uit te voeren tot een zone die direct aansluit op de weide- en akkervogelgebieden, rekening houdend met de gemiddelde actieradius van vossen. Bovendien zal het afschot van enkele territoriale vossen al snel leiden tot instroom van nieuwe zwervende exemplaren. Een bufferzone van voldoende omvang is noodzakelijk omdat de grootte van de territoria van vossen sterk afhankelijk is van het seizoen en de beschikbaarheid van voedsel, en kan fluctueren naargelang deze omstandigheden veranderen.

Volgens een recent onderzoek uitgevoerd aan de kustlijn van de Waddenzee is het gemiddelde territorium van de vos ongeveer 1,72 km², hoewel dit kan variëren van 3 tot 824 hectare. Dit is in lijn met andere studies uitgevoerd in Nederland en Duitsland die een territoriumomvang van tussen de 0,5 en 2 km² vermelden (Janko et al., 2012; Haut et al., 2020; Schwemmer et al., 2021). De grote variatie in territoriumomvang bij Nederlandse vossen maakt het ongeschikt als primair uitgangspunt voor het aanwijzen van een beheerzone. In cultuurlandschappen kan worden aangenomen dat het gemiddelde territorium in deze gebieden in elk geval groter is. De reden hiervoor is dat een territorium in zo’n gebied het hele jaar door voldoende voedsel moet leveren voor de aanwezige vossen, en in weidegebieden zijn er naast een aantal vette maanden met broedvogels, ook perioden waarin het voedselaanbod aanzienlijk lager is. Het ligt ook voor de hand dat de omvang van een vossenterritorium in een cultuurlandschap sterk afhankelijk is van de mogelijkheden voor een vos om in en nabij menselijke activiteiten (dorpen, randgebieden) buiten het weidevogelseizoen voldoende voedsel te vinden.

Een lastige factor is ook dat uit onderzoeken blijkt dat een hoge vossendichtheid in een gebied niet automatisch betekent dat het hier gaat om veel kleine territoria. Bij veel soorten ontstaat bij een hoge dichtheid een klasse van zwervers, dieren die geen territorium bezitten. Dit geldt ook voor de vos. Wel is het zo dat het territoriale systeem het meest stabiel is in de nawinter en het voorjaar. Rond medio/eind januari liggen de grenzen van de territoria grotendeels vast, zijn de meeste zwervers verdwenen en vertonen de overgebleven niet-territoriale dieren een sterk verminderd zwerfgedrag. Opengevallen territoria worden dan veel minder snel ingenomen door deze dieren en ook minder snel toegevoegd aan buurterritoria. De bestrijding moet dan wel intensief worden uitgevoerd, zodat in relatief korte tijd zoveel mogelijk dieren worden verwijderd, voordat er jongen worden geboren. Uit diverse onderzoeken volgt dat de afstanden die een vos in één nacht aflegt, variëren van 4 tot 6 kilometer, waarbij mannetjes gemiddeld ongeveer 1,5 km meer afleggen dan vrouwtjes. Er moet rekening gehouden worden met de variatie van de territoria, zwervende dieren en de uitvoeringsmogelijkheden en het leervermogen van vossen. Een bufferzone van maximaal 3 km rondom de kerngebieden zorgt ervoor dat het merendeel van de te verwachten territoria hiermee gedekt is. De enkele vos die van een grotere afstand de weide- en/of akkervogelkernen bezoekt, zal door een hogere jachtdruk in de 3 km-zone eerder opgemerkt worden dan bij een grotere bufferzone. Tegelijkertijd kan er met een 3 km-zone voldoende ruimtelijke variatie en dus onvoorspelbaarheid worden aangebracht in het beheer, en wordt de trefkans groter. Ook is het bij een bufferzone van maximaal 3 km effectiever om in de nabijgelegen territoria, waarvan de vos foerageert in het weide- of akkervogelkerngebied, de vos te doden dan door herhaaldelijk in het kerngebied op wacht te staan tot de betreffende vos net in dat deel van het kerngebied op strooptocht gaat. Hiermee voorkom je onnodige verstoring van de natuurwaarden en maak je de gevraagde inspanning uitvoerbaar.

Toetsing beheer op Staat van Instandhouding

In 2022 is in opdracht van het ministerie van LNV door Wageningen Environmental Research een onderzoek gedaan naar de verspreiding en aantallen vossen in Nederland en op grond daarvan de Staat van Instandhouding van de vos bepaaldTer Harmsel, R., N. Villing, M. van Eupen, & L. Biersteker, 2022. Staat van instandhouding vos. Wageningen, Wageningen Environmental Research, Rapport 3190. 40 blz.; 5 fig.; 2 tab.; 58 ref. . Ter Harmsel et al (2022) stellen vast dat, ondanks de actieve bestrijding en de al hoge natuurlijke mortaliteit (die deels vervangen wordt door afschot), “de vos ondertussen vrijwel heel Nederland heeft gekoloniseerd. De soort heeft bewezen een hoog aanpassingsvermogen te hebben en in vrijwel alle biotopen te kunnen overleven, inclusief (rand)stedelijke gebieden. In steden hebben de dieren de kans om zelfs hogere dichtheden te bereiken dan hierbuiten als gevolg van het hoge, vrijwel jaarrond beschikbare, voedselaanbod”.

Criteria voor beoordeling van de staat van instandhouding
Uitgangspunt in de wet is dat ingrijpen in de omvang van een populatie alleen mogelijk is als voldoende zekerheid bestaat dat de soort op zichzelf hierdoor niet ‘in haar gunstige staat van instandhouding’ wordt bedreigd. De wijze van beoordeling is opgenomen in artikel 1.1 van de wet:

De gunstige staat van instandhouding van een soort is geborgd indien

• Uit populatie dynamische gegevens blijkt dat de betrokken soort nog steeds een levensvatbare component is van de natuurlijke habitat waarin hij voorkomt, en dat vermoedelijk op lange termijn zal blijven,
• Het natuurlijke verspreidingsgebied van de soort niet kleiner wordt of binnen afzienbare tijd lijkt te zullen worden,
• Er een voldoende grote habitat bestaat en waarschijnlijk zal blijven bestaan om de populaties van die soort op lange termijn in stand te houden.

Beoordeling staat van instandhouding vos in Nederland en Groningen Nederland, Ter Harmsel et al (2022):

Voor de vos geldt dat deze soort niet specifiek vermeld staat op de Habitatrichtlijn. Dit betekent echter niet dat voor deze soort geen verplichting geldt om een gunstige SvI na te streven. De vos is niet opgenomen in de op 3 november 2020 gepubliceerde Rode Lijst Zoogdieren. Gezien de momenteel vrijwel landsdekkende verspreiding van de vos, is het aannemelijk dat ook de laatste ‘lege’ gebieden in de nabije toekomst gekoloniseerd zullen worden, de Waddeneilanden uitgezonderd. De mogelijkheden om ook in steden te overleven en de verwachte ontwikkelingen van steeds meer groene steden en wijken, zullen er waarschijnlijk niet toe leiden dat toenemende verstedelijking de verspreiding van de vos in de weg zal zitten.

De verspreiding kent daarmee naar verwachting een stabiele of, voor zover mogelijk, nog licht toenemende trend. Op basis van de huidige beoordeling van de parameter verspreidingsgebied als gunstig, resulteert dit in een goed toekomstperspectief voor deze parameter. Voor de populatie die op basis van de korte termijn trend een stabiele trend laat zien en momenteel beoordeeld is als gunstig, is het aannemelijk dat de ontwikkelingen in zowel het agrarisch gebied als het stedelijk gebied niet zullen leiden tot een verslechtering van de populatietrend onder natuurlijke omstandigheden. Er lijken geen redenen te zijn om aan te nemen dat de populatie zal afnemen, resulterende in een goed toekomstperspectief voor deze parameter.

Het is aannemelijk dat het leefgebied van de vos in Nederland, met de voorgenomen maatregelen in het agrarisch en stedelijk gebied, niet slechter van kwaliteit wordt. Een toename aan groene steden en wijken en aan agrarische biodiversiteit, met herstel van landschapselementen, zal het leefgebied van de vos als generalistisch en adaptief roofdier, naar verwachting kwalitatief verbeteren. Met een huidige beoordeling van het leefgebied als gunstig, resulteert dit in een goed toekomstperspectief voor deze parameter. Met drie parameters op goed wordt, het eindoordeel voor het aspect toekomstperspectief vastgesteld als gunstig.

Uit het rapport van valt op te maken dat de stand van de vos, ondanks de over de afgelopen jaren mogelijk gemaakte bestrijding van de vos, ter voorkoming van schade aan landbouw, alsook aan flora en fauna (landelijke vrijstelling), dit niet heeft geleid tot afname van de vossenstand. Het doel van de aangevraagde activiteit is niet om de omvang van de populatie van vossen in Groningen terug te brengen. De activiteit is er enkel op gericht om gedurende de kwetsbare periode in het jaar binnen een cluster tijdelijk de predatiedruk te verlagen om een te hoge omvang van predatie op weide- en akkervogelpopulaties te voorkomen of in elk geval zover te beperken dat de neergaande populatietrend van deze vogelsoorten kan worden omgebogen naar een opwaartse trend. Onder de voorwaarden zoals in dit plan geformuleerd zal er geen afbreuk wordt gedaan aan het streven de populaties van de vos in zijn natuurlijke verspreidingsgebied in een gunstige staat van instandhouding te laten voortbestaan.

Andere bevredigende oplossingen
Er zal, wanneer een omgevingsvergunning wordt verstrekt, moeten worden vastgesteld dat er geen andere bevredigende oplossing is dan het doden of vangen van vossen. In dit verband wordt eerst verwezen naar de uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van 13 september 2023:Uitspraak AbRvS 202101198/1/A3, 13 september 2023, ECLI:NL:RVS:2023:3471
De afdeling overweegt hier dat optimalisatie van biotopen of landschapsverbetering niet kan worden beschouwd als een andere bevredigende oplossing. Deze maatregelen zijn gericht op de verbetering en uitbreiding van de habitat van weidevogels en andere bodembroeders, niet op de bescherming van deze vogels tegen de vos. Verder staat vast dat de vos een predator is van weidevogels en andere bodembroeders. Dat betekent dat de vos deze vogels doodt. In dit faunabeheerplan is beschreven dat de vos een rol speelt bij de achteruitgang van de weide- en akkervogelstand en dat een lage vossenstand in en bij weide- respectievelijk akkervogelgebieden tijdens de broedperiode zal bijdragen aan de andere maatregelen ter bescherming van weidevogels.

Wettelijk belang
Er moet voldoende aannemelijk gemaakt zijn dat dat de aan te vragen omgevingsvergunning Flora- en fauna-activiteit bijdraagt aan het belang van de bescherming van weide- en akkervogels en andere bodembroeders. Er moet worden gemotiveerd waarom de omgevingsvergunning nodig is voor een effectiever afschot van de vos en daarmee voor een betere bescherming van deze vogels. Daaruit volgt dat de vos over het algemeen ’s nachts actief is en dan met behulp van kunstlicht of andere middelen om in de nacht te schieten gemakkelijk door enkele personen worden bejaagd. Overdag bevindt de vos zich in zijn rustplaats. Afschot in de nacht zorgt bovendien voor minder verstoring van beschermde diersoorten, waaronder weidevogels en andere bodembroeders.

Beheer steenmarter periode 2024-2029

Status: beschermde andere soort (genoemd in Bijlage IX, onder A van het BAL).
De steenmarter is op grond van de Omgevingswet beschermd. Dit houdt in dat het zonder vergunning verboden is om steenmarters te doden of te vangen. Ook is het verboden om zijn vaste voortplantingsplaatsen of rustplaatsen opzettelijk te vernielen of te beschadigen. Er geldt geen verbod op het verstoren van steenmarters. Steenmarters mogen met legale middelen worden verjaagd of geweerd van locaties waar ze ongewenst zijn. Uitzondering zijn uiteraard de verblijfplaatsen waar zich jongen bevinden.

Gezien de overall resultaten uit de onderzoeken in Friesland en de Pilot in de vier Groninger gebieden is voldoende aangetoond dat ook de steenmarter, naast de vos, in Groningen een belangrijke rol speelt in het slechte reproductiesucces van de in Groningen voorkomende weidevogelpopulaties en mogelijk ook een (belangrijke) rol bij het slechte reproductiesucces van de akkervogel- en kustvogelpopulaties.

Voor de komende beheerperiode zal een omgevingsvergunning worden aangevraagd voor de bestrijding van steenmarters in de weide- en (akker)vogelgebieden van Groningen op basis van dit Faunabeheerplan. De aanpak zal hetzelfde zijn als binnen de uitgevoerde pilot en het toegepaste protocol beheer steenmarters. Middels gebruik van kastvallen worden de steenmarters in het betreffende gebied gevangen en vervolgens met het geweer gedood. Het beheer is in het belang van het voorkomen van schade aan de wilde flora of fauna, waaronder schade aan de weide- en akkervogelpopulatie kan worden verstaan.

In relatie hiermee wordt verwezen naar een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak Raad van State van 13 september 2023. Hieruit volgt dat het precieze aandeel van de predator in de predatie van weidevogels niet bekend hoeft te zijn, als maar voldoende aannemelijk is gemaakt dat het verlenen van een Vergunning Flora- en fauna-activiteit om de betreffende predator te bestrijden bijdraagt aan het belang van de bescherming van weidevogels. Als dat het geval is staat vast dat de maatregel nodig is in de zin van artikel 11.29, eerste lid, Bal en 8.74h, eerste lid, Bkl. De betreffende uitspraak richt zich primair op de vos. Maar analogie met een soort als de steenmarter ligt in deze voor de hand.

De maatregelen die nodig zijn, en waarvoor een Omgevingswetvergunning Flora en fauna activiteit benodigd zijn:

• opzettelijk doden of vangen van steenmarters
• Opzettelijk beschadigen of vernielen van vaste voortplantings- en rustplaatsen
• Gebruik van de volgende middelen:
  • het geweer (zowel het kogelgeweer als luchtdrukgeweer);
  • kastvallen.
  • Vangnet en vangstok.

Daarnaast wordt gevraagd om maatwerkvoorschriften voor het gebruik van het luchtdrukgeweer, inclusief aangepaste munitie, geschikt voor het luchtdrukgeweer. Verder wordt vergunning aangevraagd om het geweer ook te kunnen gebruiken op locaties die niet voldoen aan de eisen van een jachtveld, binnen de bebouwde kom en daar onmiddellijk aan grenzende terreinen, tussen zonsondergang en zonsopkomst en om het geweer te kunnen voorzien van zichtapparatuur waaronder, warmtebeeldcamera, restlichtkijker of een kunstmatige lichtbron.

Toelichting:
Voor het vangen en doden van steenmarters wordt enkel gebruik gemaakt van kastvallen en het geweer.

Kastvallen
Voor dit project worden zogenaamde vangkooien niet toegepast. Dit vanwege welzijnsoverwegingen. Bepaalde gevangen diersoorten, waaronder wij ook de steenmarter rekenen, zijn in een gevangen situatie waarbij zijn in open contact staan met de omgeving (kooi), gevoelig voor stress. In een meer gesloten omgeving (kastval, bestaande uit minimaal 3 gesloten zijden) voelen de dieren zich veilig en blijven in de regel rustig en ervaren de minste stress. Er wordt ook gekozen voor levend vangende vangmiddelen om niet-selectieve doding te voorkomen. Er wordt eerst beoordeeld of het gevangen dier daadwerkelijk een steenmarter is, en of deze niet onverhoopt een zogend exemplaar is.

Om te voorkomen dat de dieren te lang in de kastvallen opgesloten blijven, worden alle kastvallen voorzien van een ‘verklikker met GSM’. Zodra een dier in de kastval raakt opgesloten wordt een signaal verzonden naar de beheerder. Deze zal dan binnen enkele uren deze kastval komen controleren. Daarbij worden diersoorten die niet de doelsoort zijn direct losgelaten. Ook worden uit oogpunt van welzijn in de kastvallen aangetroffen zogende (lacterende) moertjes van steenmarters direct losgelaten. De overige in de kastvallen aangetroffen steenmarters worden terstond gedood. De wijze waarop de dieren moeten worden gedood wordt vastgelegd in het hiervoor benoemde protocol beheer steenmarters.

Vangnet en vangstok
Gebruik van vangnet en/of vangstok wordt alleen toegepast indien op een locatie (binnen het ontheffingsgebied) een steenmarter wordt aangetroffen die alleen ter plaatse kan worden gevangen. Te denken valt aan (jonge) steenmarters die in een holle ruimte worden aangetroffen en die alleen kunnen worden gevangen door direct handelen. Dit vangen wordt alleen uitgevoerd indien minimaal 2 personen van het vangteam en een ecologisch deskundige ter plaatse aanwezig zijn gedurende het gehele vangproces. Dit om toezicht te kunnen garanderen op juist gebruik van de vangmiddelen en om onnodige aantasting van dierwelzijn te voorkomen.

Vangnetten worden alleen ingezet voor het afdekken van een eventuele vluchtopening om, tijdens een vangactie als hiervoor beschreven, een wegvluchtend dier te kunnen vangen. Gebruik van een vangstok dient om volwassen dieren op een veilige manier tijdelijk – en slechts voor een heel korte termijn – te kunnen immobiliseren. In het beheerprotocol is opgenomen wanneer en op welke wijze vangstok en vangnet kunnen worden ingezet.

Geweer
Voor het doden wordt enkel gebruik gemaakt van het geweer. Doden met gebruikmaking van het geweer is een proportioneel middel, gezien de belangen en vanwege het feit dat er geen andere bevredigende maatregel bestaat. Andere dodingsmiddelen hebben het nadeel dat de dieren daadwerkelijk eerst moeten worden verdoofd of in elk geval door de mens in de hand moet worden genomen, of veelal niet direct tot de dood leiden. Voor een in het wild levend dier leidt fysiek contact met de mens tot een hoge stressreactie. Deskundig gebruik van het geweer voorkomt daadwerkelijk fysiek contact en is daarbij direct dodelijk. Vanuit welzijnsoverweging is deze aanpak het meest wenselijk. Dit volgt onder andere uit standpunten, richtlijnen en onderzoeken op nationaal en internationaal niveau, bijvoorbeeld de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde en de International Commission on Management of the Oostvaardersplassen en AVMA.

Vanuit veiligheidsoverweging wordt met name op erven en in en nabij bebouwing gebruik gemaakt van geweer op luchtdruk. In de overige gevallen kunnen de beheerders ook gebruik maken van een vuurwapen. Daarbij is het gebruik van het geweer beperkt tot gebruik van geweren met kaliber .22 Voor het gebruik van een geweer op luchtdruk (eveneens kaliber .22) dienen GS dit apart in hun ontheffing toe te staan.

Methoden
Voor de uitvoering van dit project is het noodzakelijk dat het geweer ook kan worden gebruikt voor zonsopgang of na zonsondergang of op locaties in en nabij bebouwing. Tevens zal het geweer mogelijk gebruikt moeten worden in gebieden die niet voldoen aan de eisen van een jachtveld. Derhalve zal ontheffing moeten worden verleend voor het gebruik van het geweer in gebieden als
Ook is het nodig om bij het gebruik van het geweer in de nachtperiode kunstlicht toe te passen. Zonder gebruik van zichtapparatuur zal het gebruik van het geweer mogelijk tot onveilige situaties leiden en ook het risico dragen dat dieren niet direct dodelijk kunnen worden geraakt en hierdoor onnodig lijden ontstaat.

Doel

• Planmatige bestrijding van steenmarters voortzetten op dezelfde wijze als is gedaan gedurende de pilotperiode 2021-2024. Dit enkel in gebieden waar is vastgesteld dat er sprake is van predatie door steenmarter.

Het doel van de (gezamenlijke) maatregelen is om tijdelijk en gedurende een bepaalde periode in de weide- en akkervogelgebieden het aantal steenmarters (in combinatie met de aldaar aanwezige vossen) zodanig laag te houden dat hierdoor de weide/akkervogels in deze gebieden de kans krijgen om voldoende jongen groot te brengen. Met als uiteindelijk resultaat het beoogde herstel van de weide/akkervogelpopulatie in Groningen, overeenkomstig de doelstellingen uit het actieplan.

In het uitvoeringsplan van het betreffende gebied/gebieden wordt vastgelegd op welke wijze de aanwezigheid van de steenmarter in dit gebied is vastgesteld, de te verwachten dichtheden van deze soort en ook of er waarnemingen zijn van predatie door steenmarters (in de voorgaande broedseizoenen).

De maatregelen dienen niet om een permanente afname van steenmarters in en rond weide/akkervogelgebieden te realiseren. De maatregelen zijn enkel gericht op voorkomen van schade of het bestrijden van schade. Uit onderzoeken en rapportages volgt dat het vangen en doden van steenmarters in een gebied na het beëindigen van intensieve bestrijding leidt tot nieuwe influx van steenmarters uit de omgeving.

Perioden gebruik geweer en vangmiddelen
Gelijk aan de situatie van de vos is het raadzaam om tijdig, dat wil zeggen vanaf december te starten met het vangen en doden van steenmarters in de aangewezen gebieden. Uit de Pilots in zowel Friesland als Groningen volgt dat juist in deze eerste maanden (december – maart) de meeste steenmarters worden gevangen. Na deze periode is er veelal in het gebied voldoende ander voedsel (waaronder dus de weide- en akkervogelnesten) te vinden waardoor steenmarters minder geneigd zijn om bij de vallen naar voedsel te komen zoeken.

Ook in praktische zin is het zinvol om het vangen en doden van steenmarters in dezelfde periode te laten uitvoeren wanneer ook gebruik kan worden gemaakt van de Omgevingswetvergunning om vossen in de nacht te bejagen. Hiermee wordt ook de periode gelijk getrokken met de aanpak zoals deze in Friesland wordt gehanteerd. Een aantal Friese en Groninger weidevogelgebieden grenzen direct aan elkaar. Zie ook de argumentatie onder ‘vos – bestrijding tussen zonsondergang en zonsopgang’.

Locaties -gebieden
Uit onderzoek naar de homerange en het terreingebruik van steenmarters in een buitengebied in Sleeswijk-Holstein komt naar voren dat steenmarters buiten de bebouwde kom een homerange kunnen hebben van circa 100 – 200 hectare (Skirnisson, 1986). Bij een pilot onderzoek waarbij steenmarters in een weidevogelgebied bij Aldeboarn in Friesland zijn gevangen en gedood werd een dichtheid geconstateerd van 1 steenmarter per 50 – 100 hectare (Jonge Poerink & Dekker, 2018). In zijn onderzoek naar gezenderde steenmarters in Winsumermeeden in 2020 spreken Jonge Poerink en Dekker van een waargenomen territorium van 235 ha, als een territorium van gemiddelde omvang.Jonge Poerink, B., J.J.A. Dekker & A.H.J. Loonstra, 2020. Nestsucces en kuikenoverleving van weidevogels in het Reitdiep en de Winsumermeeden in 2020. Ecosensys & Jasja Dekker Dierecologie, Zuurdijk / Arnhem. In datzelfde onderzoek worden ook homeranges van een veel kleinere omvang waargenomen. Hieruit volgt dat de (voedsel)situatie ter plaatse zeer bepalend voor de daadwerkelijke actieradius van de residente steenmarters in een gebied, maar dat een enkele steenmarter net als een vos in één nacht aanzienlijke afstanden kan afleggen. Desondanks is het gebruik van kastvallen zeer locatie specifiek en wordt ondanks deze actieradius het beheer van de steenmarter middels het gebruik van kastvallen beperkt tot enkel de weide- of akkervogel kerngebieden.

Toetsing beheer op Staat van Instandhouding

Net als voor de vos geldt voor de steenmarter dat deze niet vermeld staat op de Habitatrichtlijn. Dit betekent echter niet dat voor deze soort geen verplichting geldt om een gunstige SvI na te streven. De steenmarter is niet opgenomen in de op 3 november 2020 gepubliceerde Rode Lijst Zoogdieren.

Gezien de momenteel ruime verspreiding van de steenmarter over Nederland, is het aannemelijk dat ook de laatste ‘lege’ gebieden in de nabije toekomst gekoloniseerd zullen worden, de Waddeneilanden uitgezonderd. De mogelijkheden om ook in steden te overleven en de verwachte ontwikkelingen van steeds meer groene steden en wijken, zullen er waarschijnlijk niet toe leiden dat toenemende verstedelijking de verspreiding van de steenmarter in de weg zal zitten. De verspreiding kent daarmee naar verwachting een nog toenemende trend. Op basis van de huidige beoordeling van de parameter verspreidingsgebied als gunstig, resulteert dit in een goed toekomstperspectief voor deze parameter.

Voor de populatie die op basis van de korte termijn trend een stabiele trend laat zien en momenteel beoordeeld is als gunstig, is het aannemelijk dat de ontwikkelingen in zowel het agrarisch gebied als het stedelijk gebied niet zullen leiden tot een verslechtering van de populatietrend onder natuurlijke omstandigheden. Er lijken geen redenen te zijn om aan te nemen dat de populatie zal afnemen, resulterende in een goed toekomstperspectief voor deze parameter.

Het is aannemelijk dat het leefgebied van de steenmarter in Nederland, met de voorgenomen maatregelen in het agrarisch en stedelijk gebied, niet slechter van kwaliteit wordt. Een toename aan groene steden en wijken en agrarische biodiversiteit, met herstel van landschapselementen, zal het leefgebied van de steenmarter als generalistisch en adaptief roofdier, naar verwachting kwalitatief verbeteren. Met een huidige beoordeling van het leefgebied als gunstig, resulteert dit in een goed toekomstperspectief voor deze parameter. Met drie parameters op goed wordt, het eindoordeel voor het aspect toekomstperspectief vastgesteld als gunstig.

Uit de lopende onderzoeken (waaronder die met telemetrie) naar gedrag en verspreiding van steenmarters volgt ook dat de steenmarter binnen Groningen geen beperkingen ondervindt in de vorm van verlies aan geschikt leefgebied of afremmende omvang in de populatie. Het doel van de aangevraagde activiteit is niet om de omvang van de populatie van steenmarters in Groningen terug te brengen. De activiteit is er enkel op gericht om gedurende een beperkte periode in het jaar binnen een aantal delen van het leefgebied een te hoge omvang van predatie op weide- en akkervogelpopulaties te voorkomen of in elk geval zover te beperken dat de neergaande trend van de Staat van Instandhouding van deze vogelsoorten kan worden omgebogen naar een opwaartse trend. Onder de voorwaarden zoals in dit plan geformuleerd zal er geen afbreuk wordt gedaan aan het streven de populaties van de steenmarter in zijn natuurlijke verspreidingsgebied in een gunstige staat van instandhouding te laten voortbestaan.

Beheer zwarte kraai periode 2024-2029

De zwarte kraai is op grond van de Omgevingswet beschermd. Dit houdt in dat het zonder vergunning verboden is om zwarte kraaien opzettelijk doden of te vangen en ook om opzettelijk nesten en eieren van deze soort te vernielen te beschadigen of weg te nemen. De zwarte kraai is onder artikel 11.43. onder b van het BAL aangewezen als ‘vergunningvrij geval’ (vrijstelling) wanneer de flora- en fauna-activiteit wordt verricht door een grondgebruiker ter voorkoming van belangrijke schade aan gewassen, vee, bossen, visserij, of wateren of schade aan flora of fauna. Onder dit laatste wordt ook de bescherming van weide/akkervogels verstaan. De Landelijke vrijstelling maakt het mogelijk om zwarte kraaien overdag te verjagen met ondersteunend afschot echter aanvullend Op deze vrijstelling is voor de bescherming van de weide- en akkervogels – in specifieke situaties – inzet van een kraaienvangkooi nodig. Gebruik van een dergelijk vangmiddel is verboden op grond van artikel 11.40 lid 1 onder a. 2° van het BAL (zijnde een middel of installatie voor het massaal of niet-selectief vangen of doden van vogels). Gebruik hiervan is op grond van ditzelfde artikel een vergunningplichtig geval.

Maatregel
Gebruik van de landelijke vrijstelling om met het geweer zwarte kraaien te bestrijden in en rond weidevogelgebieden is gericht op het direct bestrijden van optredende schade aan nesten of uitgekomen jongen van weidevogels. Dit is vooral gericht op het tijdig, dus vooral voorafgaand aan het broedseizoen, afschot van zwarte kraaien, inclusief het zo mogelijk voorkomen van nestel- of broedgevallen zwarte kraai in of nabij de Groninger weide- of akkervogelgebieden.

Op basis van de per gebied of cluster van gebieden op te stellen uitvoeringsplannen predatiebeheer worden eerst op basis van de mogelijkheden uit de landelijke vrijstelling maatregelen genomen om vestiging van kraaien in de omgeving van deze gebieden terug te dringen of minder aantrekkelijk te maken. Dit gebeurt onder andere door het tijdig verwijderen van (oude) kraaiennesten of bomen of houtopstanden te verwijderen waar in het voorjaar mogelijk zwarte kraaien een nest kunnen bouwen. Gekoppeld daaraan wordt in samenspraak met de lokale WBE, de agrarische collectieven en terreinbeheerders en grondeigenaren afspraken gemaakt over planmatig afschot vanaf februari (zie ook Brink en Jonge Poerink 2019). Mocht uit de op te stellen uitvoeringsplannen predatiebeheer volgen dat in het betreffende gebied (of wellicht een deel van het gebied) dit afschot en andere maatregelen, op basis van de landelijke vrijstelling niet voldoende is om het aantal kraaien en de omvang van waargenomen predatie of treitergedrag terug te dringen, dan zal de Faunabeheereenheid Groningen seperaat een omgevingsvergunning aanvragen voor de inzet van een kraaienvangkooi. Inzet van een kraaienvangkooi kan dan alleen als blijkt dat de verstorings- of predatiedruk door zwarte kraaien (ondanks de eerder getroffen maatregelen) hoog is en/of er in het gebied sprake is van aanwezigheid van rondstruinende groepen (niet territoriale) zwarte kraaien.

Landelijke vrijstelling niet afdoende ter bescherming van de weidevogelstand
Plaatsing van de zwarte kraai op de landelijke vrijstellingenlijst waarbij enkel het gebruik van het geweer tussen zonsopgang en zonsondergang is toegestaan is in specifieke gevallen niet afdoende om predatieschade aan de weidevogelstand te voorkomen. Afschot van kraaien ook voor zonsopgang en na zonsopgang zou al een aanzienlijke efficiency verhoging betekenen. In algemene zin is de landelijke vrijstelling niet voldoende om de predatieschade te beperken om te voldoen aan de doelstellingen ter verbetering van de weidevogelstand in Groningen (een groei van 30% in de kerngebieden en minimaal stabilisatie daarbuiten in 2027Actieplan Weidevogels Groningen ).

Daar waar predatie een factor van belang is wordt, binnen de wettelijke mogelijkheden, inzet gepleegd om deze schade te beperken of te voorkomen. In gebieden met een hoge dichtheid zwarte kraaien wordt deze al jaren actief bestreden door middel van afschot. Gebleken is dat deze inzet in specifieke gevallen tot onvoldoende resultaat leidt. Het lerend vermogen van kraaien is zodanig dat het onmogelijk is om predatie afdoende terug te dringen. Zwarte kraaien leren snel een gevaarssituatie (aanwezigheid jager) te herkennen en zijn na een eerste ervaring daarna vaak al gevlucht voordat de jager of de auto waarin de jager rijdt zelfs maar in de buurt kan komen. Bovendien is er in veel gebieden een grote influx vanuit openbare ruimte zoals bebouwde kom en infrastructuur waar afschot geen optie is. Inzet van het extra middel kraaienvangkooi kan in dergelijke situaties noodzakelijk worden geacht om toch de doelstellingen voor het behoud van de weidevogels te kunnen bereiken.

Gebruik vangkooi
Er is verschil tussen de invloed van zwarte kraaien die een broedterritorium hebben (de territoriale kraaien) en groepen zwervende kraaien. Zo bestaat er het vermoeden dat juist niet-territoriale zwarte kraaien, die in groepen door een gebied trekken, in belangrijke mate prederen op de eieren van weide¬vogels (Van der Wal en Teunissen 2018Wal J. van der & Teunissen W. 2018. Boerenlandvogels en predatie: een update van de huidige kennis. Sovon-rapport 2018/31. Sovon Vogelonderzoek Nederland, Nijmegen. ). Dergelijke groepen bestaan uit niet-geslachtsrijpe vogels en zwarte kraaien die geen territorium konden veroveren. Het kan gaan om groepen tot vele tientallen tot een honderdtal vogels (Bron: Sovon). Een deel van een aanwezige zwarte kraaienpopulatie blijft dus ook gedurende het broedseizoen in groepen actief. Gebruik van het geweer heeft nauwelijks effect daar de gehele groep zich na een eerste schot al snel op afstand van de jagers zal begeven en daarna ook nauwelijks meer door jagers zijn te benaderen. Enkel met het geweer kan dan ook onvoldoende effectief tegen dergelijke groepen zwarte kraaien worden opgetreden.

Met name voor deze in groepen opererende zwarte kraaien wordt inzet van vangmiddelen – en met name de zogenaamde kraaienvangkooien – in specifieke gevallen noodzakelijk geacht. In het rapport ‘Voorkoming en bestrijding van schade door beschermde inheemse dieren’ (A&W-rapport 750Voorkoming en bestrijding van schade door beschermde inheemse dieren. Een literatuurstudie aan zeven thema’s. A&W-rapport 750. Altenburg & Wymenga, ecologisch onderzoek bv, Veenwouden ) wordt verwezen naar een studie van Kalchreuter (1971Kalchreuter, H. 1971. Untersuchungen an der Krähenmassenfalle. Zeitschrift für Jagdwissenschaft 17: 13-19. ). Uit deze studie volgt dat bij gebruik van vangmiddelen, maar liefst 79% van de vangst uit jonge vogels (minder dan een jaar oud) bestond. Het voorzichtige gedrag van de oudere vogels en territoriaal gedrag waren er de mogelijke oorzaak van dat oudere dieren in veel lagere aantallen gevangen werden. Inzet van vangkooien moet dan ook worden gezien als aanvullend op (planmatig) afschot van territoriale vogels, waarbij ook jonge of niet territoriale (zwervende groepen) zwarte kraaien in een gebied tijdig en effectief kunnen worden weggehaald. Daarnaast heeft het inzetten van een kraaienvangkooi, vooral wanneer bestrijding direct bij of zeer nabij broedende weidevogels moet plaatsvinden het voordeel dat hiermee het (verstorende) effect van gebruik van geweer kan worden vermeden. In vergelijking met schieten heeft de kraaienvangkooi een veel minder verstorende werking (zie Bob Jonge Poerink 2009Jonge Poerink, B; Predatiebeheerplan Skriezekrite Idzegea, Op zoek naar een verantwoorde regulatie van weidevogelpredatoren, September 2009 ). Het gebruik van het geweer (hagelgeweer) in het veld om rondvliegende zwarte kraaien te doden kan in de buurt van broedende weide/akkervogels verstorend werken. Deze verstoring is er niet of in elk geval in veel mindere mate wanneer de in een vangkooi (veelal aan de randen of net buiten een broedgebied geplaatst) gevangen zwarte kraaien met een klein kaliber geweer (of luchtdrukgeweer) worden gedood. Hierdoor is er minder menselijke aanwezigheid op de locaties waar weide/akkervogels broeden en ook minder akoestische verstoringseffecten.

Doel

• Planmatige bestrijding van de zwarte kraai (ter voorkoming van predatie weide- en akkervogels) met het geweer optimaliseren;
  Aanvullend op planmatige bestrijding van de zwarte kraai gebruik van kraaienvangkooien toestaan.

Het doel van de (gezamenlijke) maatregelen is om tijdelijk en gedurende een bepaalde periode in en rond de weidvogelgebieden het aantal zwarte kraaien (en andere belangrijke predatoren) zodanig laag te houden dat hierdoor de weidevogels in deze gebieden de kans krijgen om voldoende jongen groot te brengen. Met als uiteindelijk resultaat het beoogde herstel van de weidevogelpopulatie in Groningen, overeenkomstig de doelstellingen uit het actieplan.

De maatregelen dienen niet om een permanente afname van zwarte kraaien in en rond weidevogelgebieden te realiseren. Verlaging van de totale stand van zwarte kraaien binnen de provincie is niet het doel. De maatregelen zijn enkel gericht op voorkomen van schade of het bestrijden van schade. Uit onderzoeken en rapportages volgt dat afschot van zwarte kraaien in een gebied kan leiden tot compensatie door een hogere productiviteit, migratie en/of een lagere natuurlijke mortaliteit. Na de periode van actieve schadebestrijding is het dan ook te verwachten dat de lege plekken weer zullen worden ingenomen door immigranten uit nabijgelegen gebieden (zie ook Bos en Vugteveen 2005).

Beschrijving vangmiddel
Er zijn meerdere type kraaienvangkooien die voor het vangen van zwarte kraaien succesvol gebruikt kunnen worden:

Multi Catch vangkooien: Er zijn verschillende soorten multi-catch vangkooisystemen beschikbaar zoals de ladder / brievenbus en trechterval. Deze vallen bestaan uit een groot frame, omspannen met gaas, voorzien van een toegangsdeur voor de gebruiker van de val. Net als de Larsen Vangkooi (zie hieronder) kunnen in deze constructies een apart compartiment zijn ingebouwd waarin zich een lokvogel bevindt. Deze vallen zijn zo ontworpen dat de doelsoorten de val via een trechter of nauwe opening kunnen binnenkomen, maar niet meer kunnen ontsnappen wanneer ze de val vliegend proberen te verlaten. Hierdoor kunnen deze valtypen meerdere vogels tegelijk vangen, ook van verschillende soorten. Deze valtypen zijn dan ook te beschouwen als ‘niet-selectief’ vangmiddel en ook – zij het met enige beperkingen – ‘massaal’ vangend.

Larsen-Vangkooi: Dit valtype bestaat meestal uit een kooiconstructie met een (met gaas) afgesloten compartiment waarin zich een lokkraai (levend of niet levend) bevindt en een apart compartiment, voorzien van een valdeur (zijkant of bovenkant) die middels een veer in werking treedt zodra een (wilde) zwarte kraai de val is binnengekomen. In deze zin is de Larsen Vangkooi eerder te beschouwen als een enkel vangend vangmiddel.

Er zijn technieken in de handel waarbij middels een zogenaamd elektronisch valalarm de gebruiker via WhatsApp of SMS een bericht krijgt wanneer de val is dichtgeslagen, of wanneer zich een vogel in de val bevindt (camerasysteem met bewegingssensor). Dergelijke systemen functioneren zodanig dat de gebruiker van de vangkooi vrijwel realtime een bericht ontvangt van een vangst. Hiermee is een permanent toezicht op de val mogelijk en kan de gebruiker ook vrijwel direct na de melding de val controleren. Het langdurig opgesloten raken van kraaien of andere vogels (bijvangsten) kan hiermee worden voorkomen. Daarom is gebruik van deze systemen effectief en gewenst ter voorkoming van onnodig dierenleed. Voor de Groningse situatie wordt gebruik van vangkooien gekoppeld aan de voorwaarde dat deze zijn voorzien van een goed werkend elektronisch valalarm.

Gebruik aanvullende middelen/methoden

Lokkraai (niet levend), Lokgeluiden, Lokvoer
Het gebruik van vangkooien met niet-levende lokkraaien, waarvan sommige mechanisch op batterijen levensecht bewegen, verhoogt de effectiviteit aanzienlijk. Door daarnaast akoestische lokgeluiden af te spelen (via elektronische apparaten) en aantrekkelijk lokvoer aan te bieden, kan een kraaienvangkooi effectief worden ingezet om lokaal de kraaienstand tijdelijk te reduceren.

Geweer/Geweer op gas- of luchtdruk
Gevangen kraaien mogen enkel worden gedood met middelen zoals deze reeds mogelijk zijn gemaakt onder de landelijke vrijstelling. Dat zijn de middelen: geweren, honden, niet zijnde lange honden, en haviken, slechtvalken en woestijnbuizerds. Behalve het geweer zijn honden en jachtvogels uiteraard niet de middelen die passend zijn om gevangen dieren te doden en moeten in die zin ook niet daarvoor worden gebruikt. Cervicale dislocatie kan, onder de beperkingen zoals deze nu in de wet zijn opgenomen (enkel toe te passen op in nood verkerende, gewonde vogels), niet dienen voor het doden van een gevangen (gezonde) vogel.

Het geweer kan binnen de landelijke vrijstelling worden toegepast om gevangen vogels te doden. Met een zogenaamd klein kaliber geweer .22, is het mogelijk om ook (relatief veilig) een kraai in een vangkooi dood te schieten. Zeker als bij dit gebruik zogenaamde subsonische munitie wordt gebruikt. Voor het kaliber .22 is gebruik van Subsonic Hollowpoint munitie voor het doden van gevangen zwarte kraaien de meest veilige variant.

Als de locatie van de vangkooi zodanig is (bijvoorbeeld niet in een veld dat voldoet aan eisen jachtveld) dat het geweer niet kan worden toegestaan zonder aanvullende vergunningsvoorwaarden, dan moet gezocht worden naar een andere methode welke apart bij vergunning Flora- en fauna-activiteit moet worden geregeld. Voor het doden van zwarte kraaien in vangkooien is gebruik van een geweer op lucht- of gasdruk zeer effectief en direct dodend. Daarnaast kan hiermee een eventueel veiligheidsrisico voor de omgeving worden geminimaliseerd. Gebruik van het geweer, al dan niet werkend op gasdruk of luchtdruk kan middels een Maatwerkbesluit worden toegestaan op gronden die niet voldoen aan de eisen van een jachtveld.

Tijd en plaats inzet kraaienvangkooi alsmede gebruik van aanvullende middelen en methoden
Perioden gebruik vangkooi
Inzet van kraaienvangkooien, in en nabij weidevogelgebieden, wordt alleen effectief geacht als dit gebeurt in de periode januari-half april, waarbij met name wordt ingezet op het vangen van rondzwervende – niet territoriale – zwarte kraaien, al dan niet gekoppeld aan het wegvangen van lokale territoriale kraaien, aanvullend op afschot.

Locaties inzet kraaienvangkooi
Inzet van kraaienvangkooien, enkel in en direct aansluitend op de weide- en akkervogelregio’s zoals beschreven in het Actieplan Weidevogels en Actieplan Akkervogels, rekening houdend met de gemiddelde actieradius van zowel territoriale als zwervende zwarte kraaien (zie tekstkader uit Predatiebeheerplan). Daarbij wordt volstaan met een inzet van vangkooien tot een zone van maximaal 3 kilometer rondom de benoemde regio’s (zie Brink & Jonge Poerink 2019). Voor een praktische aanpak is deze zone gelijkgetrokken met de zone die per gebied wordt gebruikt ter bestrijding van de vos.

De vangkooi is in zoverre niet selectief dat het uitblijven van bijvangst van andere vogelsoorten niet gegarandeerd kan worden. Het gebruik van een kraaienvangkooi moet worden gezien als het gebruik van een niet-selectief middel voor vangen of doden van vogels. Waarbij ongecontroleerd gebruik het gevaar in zich draagt dat hierdoor de doelsoort zelf (zwarte kraai), maar ook eventueel per abuis mee gevangen vogelsoorten (zogenaamde bijvangsten) plaatselijk kunnen verdwijnen.
GS kunnen voor het gebruik van kraaienvangkooien een vergunning Flora- en fauna-activiteit verlenen. Bij deze Vergunning Flora- en fauna-activiteit dienen GS voorwaarden of beperkingen te stellen aan het gebruik om het risico voor de (lokale) vogelstand uit te sluiten.

Gebruik van een kraaienvangkooi wordt dan ook enkel uitgevoerd onder een aantal voorwaarden;
Aan de omvang van de kooi zijn geen beperkingen gesteld, maar wel geldt de eis dat onnodig lijden van de dieren moet worden voorkomen. Dit betekent dat bij de constructie van de vangkooi voldoende ruimte moet zijn voor de te vangen vogels.

• Vangkooien die worden ingezet op grond van de Vergunning Flora- en fauna-activiteit worden voorzien van een plaket of ander tekstelement waarop naam en telefoonnummer van de gebruiker is vermeld.
• Door de vangkooien te voorzien van een aantoonbaar werkend elektronisch meldingssysteem (vangstmelder) welke een bericht via SMS of WhatsApp stuurt naar de gebruiker wanneer een vogel in de kooi gevangen is, vervalt de noodzaak om de vangkooi meerdere malen per dag te controleren.
• De gebruiker dient erop toe te zien dat in de vangkooien altijd voldoende water en voedsel aanwezig is.
• Om te voorkomen dat andere vogels, en met name roofvogels, de vangkooi kunnen binnenkomen wordt geen vlees of slachtafval als lokmiddel gebruikt.
• Eventuele bijvangsten (dus alle gevangen vogelsoorten, behalve zwarte kraai) worden terstond in vrijheid gesteld.
• Indien de gebruiker niet in staat is om de vangkooi te controleren, of indien het valalarm als bedoeld in voorschrift 2 niet adequaat werkt of storingen vertoont, wordt de vangkooi buiten werking gesteld.
• Een vangkooi is aantoonbaar buiten werking als de invliegopeningen adequaat zijn afgedekt of – ingeval van een vangdeur of -klep – deze is vergrendeld, er geen lokvoer in de vangkooi aanwezig is, niet-levende lokvogels zijn verwijderd en de toegangsdeur geopend is en zodanig geborgd dat deze niet onbedoeld kan dichtslaan. Eventueel toch in de kooi terechtgekomen dieren kunnen dan deze toegangsdeur gebruiken om de kooi weer te verlaten.

Extra zorgplicht voorkomen onnodig lijden
Daarnaast geldt dat eventueel toch onbedoeld gevangen dieren niet onnodig lang gevangen blijven waardoor hun overlevingskansen (of hun eieren of jongen) nadelig worden beïnvloed. In dergelijke situaties vereist de zorgplicht dat de vergunninghouder of -gebruiker de vangkooi meerdere malen per dag controleert. Deze controlenoodzaak vervalt omdat alle vangkooien worden voorzien van een vangstmelder welke een signaal naar de gebruiker stuurt zodra een vogel in de kooi gevangen raakt.

Toetsing beheer op Staat van Instandhouding

Voor de staat van instandhouding van vogels, waaronder de zwarte kraai, kan worden teruggevallen op de beoordeling zoals die door Sovon op de website wordt vermeld.

De Staat van Instandhouding van de Zwarte Kraai als broedvogel in Nederland is gunstig:

Bron: Rapport Staat van instandhouding van soorten van de Vogelrichtlijn zonder instandhoudingsdoelen in Natura 2000-gebieden

Net als voor de vos en steenmarter in Groningen geldt ook voor de zwarte kraai dat er geen redenen zijn om aan te nemen dat de soort nu of in de toekomst door welke oorzaken dan ook geen levensvatbare component in haar natuurlijke habitat meer zal kunnen zijn. En ook niet dat het natuurlijke verspreidingsgebied kleiner zal worden. Uit de data van Sovon is af te leiden dat de stand van de zwarte kraai (broedvogel) over de afgelopen jaren niet significant is veranderd. Dit ondanks de over dezelfde jaren mogelijk gemaakte bestrijding van de zwarte kraai, ter voorkoming van schade aan landbouw, alsook aan flora en fauna (landelijke vrijstelling).

Het doel van de aangevraagde activiteit is niet om de omvang van de populatie van zwarte kraai in Groningen terug te brengen. De activiteit is er enkel op gericht om gedurende een beperkte periode in het jaar binnen een aantal delen van het leefgebied een te hoge omvang van predatie op weide- en akkervogelpopulaties te voorkomen of in elk geval zover te beperken dat de neergaande trend van de Staat van Instandhouding van deze vogelsoorten kan worden omgebogen naar een opwaartse trend.

De staat van instandhouding is landelijk ingeschat als gunstig en in Groningen is de broedpopulatie van de zwarte kraai al vanaf 1990 min of meer stabiel. Dit ondanks dat de zwarte kraai op grond van de landelijke vrijstelling in Groningen kan worden bestreden. De populatie van de zwarte kraai is ondanks deze provincie brede schadebestrijding niet afgenomen. Hiermee is voldoende onderbouwd dat het voorzetten van de maatregelen ter bescherming van de weidevogels in en nabij de Groninger weide- en akkervogelgebieden niet zal leiden tot een verslechtering van de staat van instandhouding van deze soort.

Onder de voorwaarden zoals in dit plan geformuleerd zal er geen afbreuk wordt gedaan aan het streven de populaties van de zwarte kraai in zijn natuurlijke verspreidingsgebied in een gunstige staat van instandhouding te laten voortbestaan.