Faunabeheerplan, deelplan Wildsoorten

2.2.1 Nederland

Rond 1980 kwamen fazanten in bijna heel Nederland algemeen voor. Dit was een gevolg van massale uitzettingen en het bijvoeren van fazanten ten behoeve van de jacht. Vanaf 1976 werd het uitzetten vergunningplichtig en na 1993 werden helemaal geen vergunningen meer verstrekt voor het uitzetten van fazanten. Door dit verbod komen fazanten tegenwoordig slechts nog in lage aantallen voor in grote bosgebieden zoals de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Ook in grote delen van Flevoland en Friesland zijn de dichtheden heel laag. De hoogste dichtheden worden momenteel vastgesteld in het Deltagebied, West-Brabant, de Drents-Groningse Veenkoloniën en de Achterhoek (figuur 2-1). Deze regio’s bestaan grotendeels uit agrarisch gebied met veel akkerbouw en overhoekjes, dijken of ruigtes langs watergangen. Deze landschapselementen zijn gunstig voor de fazant.

Al sinds de jaren zestig heeft intensivering van de landbouw een negatief effect op de fazantenpopulatie. Dit effect werd tot begin jaren negentig gecamoufleerd door uitzetten en bijvoeren en werd pas daarna duidelijk zichtbaar in de ontwikkeling van de stand (Vergeer & Eekelder 1999). De meest problematische gevolgen van de intensivering zijn vermindering van het aanbod van insecten voor de kuikens en een verminderd aanbod van voedsel in de winter (Hill 1985, Hill & Robertson 1988). Veel zaadetende vogels nemen de laatste decennia af door gebrek aan voedsel in de winter (Newton 2004, 2017, Bos 2013, de Jong e.a. 2022). De aanleg van wintervoedselveldjes had in Groningen en Drenthe een sterk positief effect op het aantal fazanten (Ottens e.a. 2013). Proeven in Zeeuws-Vlaanderen met verbetering van het voedselaanbod door akkers laat te ploegen en graanranden te laten staan, hadden een gunstig effect op het aantal fazanten (Roodbergen e.a. 2011).

Door het fokken, uitzetten en massaal bijvoeren van fazanten was de populatie in het verleden veel groter dan de natuurlijke draagkracht (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022). Eind jaren zeventig waren er minimaal 80.000 territoriale hanen in Nederland (Hustings e.a. 2020). In 1977 werd bij ministeriële regeling op basis van de Jachtwet het uitzetten van dieren verboden, tenzij men in bezit was van een vergunning van de Minister van LNV (Hübben 2000). Al direct daarna nam het aantal geschoten fazanten met de helft af (Ten Den 1989). In het begin van de jaren tachtig werden jaarlijks nog 50.000 tot 100.000 fazanten uitgezet (Vergeer & Eekelder 1999). Vergunningen voor het uitzetten van fazanten werden na 1993 evenwel niet meer verstrekt.

Een vergelijking van de huidige stand met de stand van begin jaren tachtig is weinig zinvol omdat de stand begin jaren tachtig als het gevolg van uitzettingen onnatuurlijk hoog was. Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) gaat daarom uit van de periode 2000-2004 als gunstige referentie. Gebaseerd op de trendlijn, is sinds 2000-2004 het aantal territoriale hanen in Nederland gedaald met 16% (figuur 2-2). De korte termijn trend (2011-2022) is stabiel, zonder significante aantalsverandering.

Figuur 2 1. Relatieve dichtheid van de fazant als broedvogel 2013-2015 (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2018)

Al sinds de jaren zestig heeft intensivering van de landbouw een negatief effect op de fazantenpopulatie. Dit effect werd tot begin jaren negentig gecamoufleerd door uitzetten en bijvoeren en werd pas daarna duidelijk zichtbaar in de ontwikkeling van de stand (Vergeer & Eekelder 1999). De meest problematische gevolgen van de intensivering zijn vermindering van het aanbod van insecten voor de kuikens en een verminderd aanbod van voedsel in de winter (Hill 1985, Hill & Robertson 1988). Veel zaadetende vogels nemen de laatste decennia af door gebrek aan voedsel in de winter (Newton 2004, 2017, Bos 2013, de Jong e.a. 2022). De aanleg van wintervoedselveldjes had in Groningen en Drenthe een sterk positief effect op het aantal fazanten (Ottens e.a. 2013). Proeven in Zeeuws-Vlaanderen met verbetering van het voedselaanbod door akkers laat te ploegen en graanranden te laten staan, hadden een gunstig effect op het aantal fazanten (Roodbergen e.a. 2011).

Door het fokken, uitzetten en massaal bijvoeren van fazanten was de populatie in het verleden veel groter dan de natuurlijke draagkracht (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022). Eind jaren zeventig waren er minimaal 80.000 territoriale hanen in Nederland (Hustings e.a. 2020). In 1977 werd bij ministeriële regeling op basis van de Jachtwet het uitzetten van dieren verboden, tenzij men in bezit was van een vergunning van de Minister van LNV (Hübben 2000). Al direct daarna nam het aantal geschoten fazanten met de helft af (Ten Den 1989). In het begin van de jaren tachtig werden jaarlijks nog 50.000 tot 100.000 fazanten uitgezet (Vergeer & Eekelder 1999). Vergunningen voor het uitzetten van fazanten werden na 1993 evenwel niet meer verstrekt.

 Een vergelijking van de huidige stand met de stand van begin jaren tachtig is weinig zinvol omdat de stand begin jaren tachtig als het gevolg van uitzettingen onnatuurlijk hoog was. Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) gaat daarom uit van de periode 2000-2004 als gunstige referentie. Gebaseerd op de trendlijn, is sinds 2000-2004 het aantal territoriale hanen in Nederland gedaald met 16% (figuur 2-2). De korte termijn trend (2011-2022) is stabiel, zonder significante aantalsverandering (link).

Figuur 2 2. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de fazant in Nederland 1984-2022 (1984 is op 100% gesteld) (bron: Sovon, website)

2.2.2 Groningen

In Groningen zijn omstreeks 1700 territoriale fazantenhanen (link). Rekening houdend met aanwezigheid van hanen die geen territoriumgedrag vertonen en het feit dat iedere haan met territoriumgedrag meerdere hennen kan hebben, zijn er naar schatting omstreeks 6000 fazanten in Groningen.

Fazanten komen binnen Groningen vooral voor in het zuidoosten van de provincie (Westerwolde en Veenkoloniën) en in het akkerbouwgebied langs de Waddenkust (Hogeland en Marne). Ze zijn uitgesproken schaars in een brede strook graslandgebied tussen het Zuidelijk Westerkwartier en Delfzijl (figuur 2-1).

Gebaseerd op de trendlijn is sinds 2000-2004 het aantal in Groningen broedende fazanten gedaald met 43% (figuur 2-4). De korte termijn trend (2011-2022) is een jaarlijkse afname van 1,6% (link).

Figuur 2 3. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de fazant in Groningen (1990 is op 100% gesteld) (bron: Sovon, website)

In de avifauna ‘Vogels van de provincie Groningen’ (Boekema e.a. 1983) staat nog dat de indruk bestaat dat de fazant tot die tijd in een periode van 40 jaar talrijker was geworden. Na de jaren tachtig begon een voortdurende afname (figuur 2-3). De fazant is in Groningen het sterkst afgenomen ten oosten van de lijn Groningen-Eemshaven. Op enkele plekken, zoals in Westerwolde en in het centrale graslandgebied bij Winsum, nam de fazant toe (figuur 2-4).

Figuur 2 4. Verandering van de dichtheid van de fazant als broedvogel in Groningen tussen 1998-2000 en 2013-2015 (bron: Sovon, website)

De jacht wordt niet geopend als de staat van instandhouding van een wildsoort in het geding is.Nota van toelichting van het Aanvullingsbesluit natuur Omgevingswet (Staatsblad 2021, 22, p. 142) In artikel 4.31 lid 2 Omgevingswet is bepaald dat de jacht wordt uitgevoerd conform het faunabeheerplan. Hoewel de openstelling van de jacht een verantwoordelijkheid is van de minister voor Natuur en Stikstof beoordelen wij in dit faunabeheerplan of de jacht op de fazant in Groningen van invloed is op de staat van instandhouding van de fazant in Groningen. Daartoe bepalen wij de staat van instandhouding van de fazant in Groningen (§ 2.3.1). Daarna beoordelen wij de invloed van de jacht hierop (§ 2.3.2). Zie voor de elementen en de criteria voor de staat van instandhouding het algemene deel van het faunabeheerplan.

2.3.1 Beoordeling staat van instandhouding fazant in Groningen

In een studie in opdracht van het ministerie van LNV naar de staat van instandhouding van de vogelsoorten op de wildlijst, voert Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) argumenten aan om voor de fazant de waarden uit de periode 2000-2004 als gunstige referentie te beschouwen. Wij volgen op dit punt Sovon en gebruiken de waarden uit de periode 2000-2004 als referentie.
Net als Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) onderscheiden we op het punt van de staat van instandhouding bij de fazant de broedvogelpopulatie niet van de niet-broedvogelpopulatie, aangezien fazanten standvogel zijn. De broedvogelpopulatie en de winterpopulatie zijn in feite dezelfde populatie. Voor de bepaling van de staat van instandhouding gaan we uit van de informatie over de broedpopulatie.

Element 1: Populatie
Element 1 (populatiedynamische gegevens) wordt afgemeten aan omvang en aantalstrend van de populatie.

Ontwikkeling
Van belang hier is de lange termijntrend van de populatie fazanten in Nederland en in Groningen, bij deze soort vanaf de periode 2000-2004. Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) geeft aan dat in de periode 2000-2004 in Nederland er naar schatting 27.000 territoriale fazantenhanen zijn en in 2020 nog maar 23.000 territoriale hanen. Dit betekent dat de afname in Nederland vergeleken met 2000-2004 gemiddeld ongeveer 0,8% per jaar is geweest. Gebaseerd op de trendlijn, is de broedpopulatie in Groningen sinds 2000-2004 met omstreeks 43% afgenomen (zie figuur 2-4). Dit komt neer op een jaarlijkse afname van 2,7%.

Toekomstperspectief
De trendlijn laat de laatste jaren voor Nederland en voor Groningen geen verbetering zien die binnen twaalf jaar (bij doorzetting van deze trend) kan leiden tot een gunstige beoordeling van het element populatie.

Conclusie populatie: gezien de jaarlijkse afname van meer dan 1% beoordelen wij het element populatie voor Groningen als zeer ongunstig.

Element 2: Verspreiding
Bij verspreiding gaat het om het actuele verspreidingsgebied van de fazant vergeleken met het verspreidingsgebied in de periode 2000-2004. Volgens richtlijnen van de Europese Commissie dienen de lidstaten de verspreiding per 10×10 km-hok te bepalen (DG Environment 2017a).

Ontwikkeling
Gezien de beschikbaarheid van landelijke vogelatlassen met kaarten op basis van 5×5 km-hokken uit de perioden 1998-2000 en 2013-2015, vergelijken wij de kaartbeelden van die twee periodes voor een benadering van de trend in verspreiding sinds de periode 2000-2004 (figuur 2-5). Het verdwijnen uit een blokje van vier (twee bij twee) 5×5 km-hokken betekent dat de fazant uit een 10×10 km-hok is verdwenen. Dit is gebeurd in delen van Nederland, met name in Friesland en Flevoland, maar niet in Groningen.

Toekomstperspectief
De populaties in Nederland en Groningen zijn sinds 2012 stabiel. Wij verwachten niet dat de verspreiding in de komende 12 jaar zal afnemen.

Conclusie verspreiding: Gezien het voorgaande beoordelen wij het element verspreiding voor Groningen als gunstig.

Figuur 2 5. Overzichtskaart van de veranderingen in verspreiding van de fazant tussen 1998-2000 en 2013-2015, 5x5km hokken (bron: Sovon, website)

Element 3: leefgebied
Element 3 (in termen van het Besluit kwaliteit leefomgeving ‘habitat’)‘A. Begrippen’ in Bijlage I bij artikel 1.1 Besluit kwaliteit omgeving betreft het leefgebied, inclusief alle condities die een soort tijdens zijn levensloop en seizoenscyclus nodig heeft (DG Environment 2017b).

Ontwikkeling
Het leefgebied van de fazant in Groningen is niet wezenlijk in omvang veranderd. Vermoedelijk is de kwaliteit van het leefgebied wel verslechterd. Hallmann e.a. (2017) hebben aangetoond dat het aanbod aan insecten in de periode 1989 – 2016 flink is gedaald. In de aan Nederland grenzende Duitse deelstaten Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen en in Schleswig-Holstein zijn jonge fazantenkuikens, die afhankelijk zijn van insecten, in slechte voedingstoestand met veel ziektes en hoge sterfte (Liebing e.a. 2020). Dit kan een gevolg zijn van gebrek aan insecten. Hallmann e.a. (2014) leggen een relatie tussen afname van insectenetende vogels en concentraties imidacloprid.

Toekomstperspectief
Sinds 2019 mag imidacloprid alleen nog in gesloten kassen worden gebruikt, niet meer in open teelten. Ontwikkelingen in het natuur- en landschapsbeheer in het agrarisch gebied, met name de provinciale programma’s landelijk gebied, zorgen verder voor enig optimisme. Deze ontwikkelingen kunnen in de komende 12 jaar leiden tot kwaliteitsverbetering van het leefgebied van de fazant.

Conclusie leefgebied: Wij beoordelen het element leefgebied voor Groningen ondanks enige (mogelijke) gunstige ontwikkelingen nog als matig ongunstig, gezien de opgetreden negatieve ontwikkeling van de kwaliteit van het leefgebied.

Totaalbeoordeling Groningen
Voor Groningen is het element verspreiding beoordeeld als gunstig, het element leefgebied als matig ongunstig en het element populatie als zeer ongunstig. Hierdoor is de totaalbeoordeling voor de staat van instandhouding van de fazant in Groningen ‘zeer ongunstig’. Net als Sovon beoordelen wij de fazant alleen als broedvogel, omdat de fazant een uitgesproken standvogel is.

SvI fazant Groningen
1) Populatie zeer ongunstig
2) Verspreiding gunstig
3) Leefgebied matig ongunstig
Totaal zeer ongunstig

Staat van instandhouding Nederland
Op landelijk niveau beoordeelt Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) het element populatie anders als onze beoordeling hierboven voor Groningen, namelijk als matig ongunstig. Dit leidt tot een totaalbeoordeling ‘matig ongunstig’. Wij zijn het eens met deze beoordeling op landelijk niveau.

Eindconclusie
In Groningen is de staat van instandhouding van de fazant zeer ongunstig.
Het effect op de staat van instandhouding is maatgevend voor de beoordeling van maatregelen, hier de uitvoering van de jacht.

2.3.2 Invloed jacht op staat van instandhouding

Jacht is de enige vorm van faunabeheer die in Groningen wordt uitgevoerd op fazanten. In het vervolg wordt daarom de invloed van de jacht op de staat van instandhouding beoordeeld. Daarbij wordt het aantal bij de jacht gedode dieren tijdens de looptijd van het voorgaande faunabeheerplan betrokken. Het jachtseizoen op de fazant is geopend vanaf 15 oktober tot 31 december voor de hen en van 15 oktober tot 31 januari voor de haan.

Jacht heeft geen negatief effect op omvang en kwaliteit van het leefgebied en ook niet op de verspreiding, in ieder geval niet op het niveau van 10×10 km-hokken, het niveau dat is voorgeschreven in de richtlijnen van de Europese Commissie (DG Environment 2017b). Daarom wordt in het vervolg alleen het effect van de jacht op omvang en ontwikkeling van de populatie beoordeeld.

De broedpopulatie van de fazant in Groningen is sinds 2012 stabiel (zie figuur 2-3) en dat geldt ook voor de voorgaande beheerperiode (figuur 2-8). De trendcijfers van de voorjaarstelling wijzen zelfs op een begin van herstel (figuur 2-7). Sinds 2017 zijn er in Groningen jaarlijks tussen de 200 en 500 fazanten gedood (figuur 2-8). Dat heeft niet geleid tot afname van de populatie. Dat afschot heeft ook niet herstel naar een gunstige staat van instandhouding belemmerd.
Uit de registratie van het aantal gedode dieren blijkt dat 5% van het afschot, jaarlijks rond 10 tot 25 exemplaren, hanen betreft. Door het haremsysteem is de invloed van het schieten van hanen op het aantal broedgevallen in het jaar na het jachtseizoen te verwaarlozen. Hennen waarvan de haan dood is, sluiten zich aan bij een andere harem en grotere harems hebben geen negatieve invloed op het aantal hennen dat tot broeden komt (Glutz von Blotzheim e.a. 1973).

Figuur 2 6. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de fazant in Groningen 2017-2022 (bron: Sovon, website).

Figuur 2 7. Aantal bij de trendtellingen in het voorjaar in Groningen waargenomen fazanten. Noot: vanwege Corona is in 2020 niet geteld.

De laatste jaren zijn jaarlijks omstreeks maar 10 tot 25 hennen geschoten. Dat is omstreeks 2% van de vrouwtjes. Gezien alle andere factoren die de sterfte van fazanten bepalen en het feit dat het jachtseizoen van hennen al op 31 december eindigt, ver vóór het broedseizoen, is het zeer onwaarschijnlijk dat een afschot van 2% effect heeft op de broedpopulatie in het volgende jaar (zie ook Mulder 1988). Het ontbreken van een effect op de omvang van de broedpopulatie betekent dat het afschot voldoet aan ‘optimaal duurzaam gebruik’, zoals genoemd in het ‘Gidsdocument voor de jacht in het kader van de Vogelrichtlijn’ van de Europese Commissie (DG Environment 2008).

De uitvoering van de jacht heeft geen invloed gehad op de staat van instandhouding van de fazant in Groningen.

2.4.1 Schade aan gewassen

BIJ12 benoemt in de Faunaschade Preventiekit Module Hoenderachtigen de gewassen die gevoelig zijn voor schade door fazanten. Het gaat niet alleen om vraatschade, maar ook om krabschade, bijvoorbeeld op net ingezaaide percelen.

Voor schade door fazanten gevoelige gewassen:

• Akkerbouw: wintergraan, zomergraan, aardappelen, mais, peulvruchten, suiker- en voederbieten, winterwortel
• Vollegrondsgroenten: vollegrondsgroenten algemeen, spinazie, sla en andijvie, koolsoorten, cichorei, rabarber
• Overige gewassen: bloemzaden

Geregistreerde gegevens over door fazanten veroorzaakte schade aan gewassen ontbreken. Dit komt enerzijds doordat schade is voorkomen door het uitvoeren van de jacht en anderzijds doordat schades die desondanks zijn opgetreden, niet worden getaxeerd. Vanaf 2014 verlenen GS van Groningen geen tegemoetkoming meer voor schade veroorzaakt door fazanten omdat schade afdoende kan worden voorkomen door afschot op basis van jacht.

2.4.2 Schade aan fauna

In het verleden zijn zorgen geuit over predatie door fazanten op hagedissen en hazelwormen De hazelworm is formeel een hagedis. (Strijbosch 1981). Dit kan een probleem zijn geweest in de tijd dat er nog fazanten werden uitgezet, maar dit is tegenwoordig geen probleem meer door de sterke daling van het aantal fazanten, met name in natuurgebieden.

2.4.3 Verwachte schade

De komende zes jaar wordt weinig verandering verwacht in het beeld van de schade veroorzaakt door de fazant. De aantallen in Groningen broedende fazanten zijn de laatste jaren min of meer stabiel gebleven (figuur 2-4). De aantallen in de winter nemen af.

2.5.1 Jachtpraktijk fazant

De jachthouder besteedt veel tijd aan het verzamelen van informatie om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de stand van het wild in zijn jachtveld. De fazant is aan een vast leefgebied gebonden. Daardoor kan de jachthouder ieder jaar een goede indruk krijgen van de stand van de fazant en de aantalstrend. De jachthouder maakt ook een inschatting van het risico op schade. Kennis over landbouwgewassen is daarbij noodzakelijk. De jachthouder neemt daarnaast zo nodig maatregelen ter verbetering van het leefgebied. Deze maatregelen komen niet alleen ten goede aan de bejaagbare soorten, ook andere plant- en diersoorten profiteren, met als resultaat meer biodiversiteit en variatie in het veld. Om het leefgebied van de fazant in het jachtveld te verbeteren worden vaak landschapselementen zoals struwelen, heggen, bomen en ruige overhoekjes aangeplant en beheerd. Daarnaast worden faunaranden ingezaaid en wildakkers en poelen aangelegd.

Voor het bejagen van fazanten wordt gebruik gemaakt van hagelgeweren. Ze worden ‘voor de voet’ bejaagd, waarbij één of enkele jagers rustig door het veld lopen, of door middel van drijfjacht waarbij een grotere groep mensen in linie door het veld loopt om fazanten te laten opvliegen. Bij de jacht worden honden ingezet om fazanten op te sporen, uit de dekking te krijgen en geschoten fazanten te apporteren.
Of de wildsoort in het jachtseizoen wordt bejaagd en in welk aantal, is afhankelijk van wat de jachthouder met name na de zomer over de populatie in zijn jachtveld te weten is gekomen. Op basis van ervaring en kennis van het veld, maakt de jachthouder een planning voor de drijfjacht. Op één of enkele dagen van het jachtseizoen wordt met veelal een vaste groep geweerdragers, drijvers en apporteerhonden gejaagd. Bepaalde delen van het terrein worden niet bejaagd om een redelijke wildstand te handhaven. Daarnaast worden in het kader van dierenwelzijn veelal vaste afspraken gemaakt om dieren die op een bepaalde manier wegvluchten, ook weg te laten komen.
Na de jacht kan de jachthouder, aan de hand van wat alle aanwezigen aan wild hebben gezien, zijn beeld bijstellen over de wilddichtheid. Vervolgens bepaalt de jachthouder of in dat seizoen een volgende jachtdag verantwoord is.

2.5.2 Middelen en maatregelen ter voorkoming van schade

De wet verplicht de jachthouder schade door wild te voorkomen zover dit mogelijk is door uitoefening van de jacht Artikel 11.65 Besluit activiteiten leefomgeving . Het verlagen van de wildstand op en rond schadegevoelige locaties tijdens de geopende jachtperiode is de basis hiervoor. Voor de fazant is uitvoering van de jacht over het algemeen voldoende om schade aan gewassen afdoende te voorkomen, mede omdat de fazant sterk plaatsgebonden is. Het kan echter in bepaalde perioden buiten het jachtseizoen nodig zijn om aanvullende maatregelen uit te voeren op percelen met schadegevoelige gewassen.
In de Handreiking Faunaschade (Oord 2009) en in de Faunaschade Preventie Kit Module Hoenderachtigen van BIJ12 staan de visuele en akoestische werende en verjagende middelen beschreven die kunnen worden ingezet. Dit zijn onder andere laserpistolen, vogelverschrikkers, vlaggen, linten, ballonnen, vliegers, afweerpistolen en knalapparaten. Zowel visuele als akoestische middelen werken maar gedurende een korte periode. Daarna wennen fazanten er aan. Door deze middelen af te wisselen wordt de effectiviteit verhoogd en gewenning zoveel mogelijk voorkomen. Verjagingsmethoden in combinatie met afschot werken effectiever en voorkomen gewenning (Lensink e.a. 2014, Guldemond e.a. 2016, Buij e.a. 2016, 2018). Naast de effectiviteit bepalen financiële aspecten en de tijd die een methode vergt of toepassing van werende of verjagende middelen een bevredigende andere oplossing is. De inspanning door de grondgebruiker dient redelijk en billijk te zijn en in verhouding te staan tot de effectiviteit.
Vogels vliegen weg als zij door een laserstraal worden beschenen. Bij een onderzoek naar beperking van schade veroorzaakt door ganzen bleek dat autonoom werkende lasers veel effectiever zijn dan handmatige lasers (Latour & Stahl 2018). Daar komt bij dat inzet van handmatige lasers arbeidsintensief is. Anderzijds zijn autonoom werkende lasers duur. Op plekken met hoog salderende gewassen zouden lasers een rol kunnen spelen om fazanten te verjagen. Afschermen van bijvoorbeeld bloembollen en rabarber met afdeknetten of ontkiemende groente met vliesdoek helpt schade door fazanten te voorkomen. Dit is echter een arbeidsintensieve en dure methode.

In de periode 2017-2023 zijn in Groningen jaarlijks omstreeks 200 tot 500 fazanten geschoten (figuur 2-8).

Figuur 2 8. Aantalsontwikkeling van afschot van fazanten in Groningen 2017-2023.

Voor zover de minister de jacht op de fazant opent, zal schade door fazanten in de eerste plaats worden voorkomen door tijdens het jachtseizoen de stand bij percelen waar schadegevoelige gewassen worden of zullen worden verbouwd naar een niveau te brengen waarbij schade onder een acceptabel niveau kan blijven. De jacht is vooral gericht op hanen, omdat door het haremsysteem het doden van hanen minder effect heeft op de voortplantingscapaciteit van een populatie dan het doden van hennen. Als ondanks de uitvoering van de jacht toch schade door fazanten dreigt (buiten het jachtseizoen), worden werende en verjagende middelen ingezet. De jacht en de schadebestrijding dienen te voorkomen dat schades optreden van meer dan € 250,-. Als risico’s of schades dreigen of zijn ontstaan, die niet met jacht of weren en verjagen kunnen worden voorkomen, kunnen benadeelden de provincie verzoeken om een omgevingsvergunning. Ook als een grondgebruiker geen aanvraag indient voor tegemoetkoming in de schade, dient de schade te worden gemeld in het FaunaSchade Registratie Systeem, een internet portaal van de faunabeheereenheden.

4.2.1 Nederland

De houtduif is één van de meest algemeen voorkomende vogelsoorten in Nederland. De soort kent de hoogste dichtheden in halfopen agrarisch gebied in Zuidoost-Nederland en in stedelijk gebied door heel Nederland (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2018). In de open agrarische gebieden van Friesland, Groningen, Noord-Holland en het Groene Hart en in uitgestrekte bossen, zoals de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug, zijn de dichtheden relatief laag (figuur 4-1). De verspreiding is in de afgelopen 50 jaar sterk veranderd, voornamelijk door veranderingen in de landbouw. De intensivering van de landbouw in de jaren vijftig leidde aanvankelijk tot een sterke toename in voedselaanbod en daarmee tot hogere aantallen houtduiven. Veranderingen in de graanteelt deden het voedselaanbod in de vorm van valgraan vervolgens echter weer afnemen. Deze veranderingen waren ploegen al vóór de winter, na de vervanging van de teelt van zomergranen door wintergranen, en efficiëntere oogstmethoden. De grootste afname van de houtduif werd echter veroorzaakt door de omschakeling van roggeteelt naar maisteelt op de zandgronden (Bijlsma e.a. 2001). Rond 1981 was het areaal rogge gedecimeerd. Er waren toen nog 422.000 broedpaar in Nederland (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022).

Gelijktijdig met de sterke afname van houtduiven in het agrarisch gebied namen de aantallen houtduiven in het stedelijk gebied echter juist toe (Bijlsma e.a. 2001). De Nederlandse broedpopulatie in de periode 2015-2020 wordt geschat op 411.000 broedparen (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022).

Figuur 4 1. Relatieve dichtheid van de houtduif als broedvogel 2013-2015 (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2018)

Landelijk vertoont de houtduif als broedvogel over de lange termijn (1990-2022) een kleine afname van jaarlijks 0,5% en over de korte termijn (2011-2022) een jaarlijkse toename van 0,9% (figuur
4-2). De houtduif is een zaadeter en qua voedsel in belangrijke mate afhankelijk van de landbouw. De aantalsveranderingen, in elk geval in agrarisch gebied, kunnen dan ook grotendeels worden toegeschreven aan ontwikkelingen in de landbouw, vooral in de graanteelt.

Figuur 4 2. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de houtduif in Nederland 1984-2022 (1984 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website)

De houtduif neemt op de lange termijn vooral in agrarisch gebied in het noorden en westen van ons land af maar weet zich in stedelijk gebied goed te handhaven (Sovon Vogelonderzoek 2018, 2022). De soort is sinds de kolonisatie van Noordwest-Europese steden begin 19de eeuw, ook in Nederlandse steden toegenomen (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2018). De cijfers van het Netwerk Ecologische Monitoring laten zien dat de toename in steden is gestopt. Volgens Tomiałojć (2020) is de toename in steden veroorzaakt door de relatief lage predatiedruk in de stad. In steden broedende houtduiven foerageren deels buiten de stad, in agrarisch gebied (Slater 2001, Alblas 2009, Schumm e.a. 2022). Doordat ze een flinke hoeveelheid voedsel voor de nestjongen kunnen meenemen in hun krop, kan foerageren ver van het nest lonend zijn. In de stad broedende houtduiven kunnen dus schade aanrichten in de wijde omgeving.

De winteraantallen in Nederland kunnen sterk variëren tussen jaren en worden deels bepaald door de in de winter beschikbare hoeveelheid voedsel in ons land (eikels, beukennootjes en valgraan). De landelijke trend in de winter laat een ander beeld zien dan de landelijke broedvogeltrend: stabiel of zelfs licht toenemend in de periode 1980-2005, maar een sterke afname van ruim 50% in de laatste twaalf jaar (figuur 4-3). Over de lange termijn (1980-2022) is er een jaarlijkse afname van 1,3% en over de korte termijn (2011-2022) een afname van 4,0% (link).

Figuur 4 3. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van houtduiven als niet-broedvogel in Nederland 1980-2022 (1980 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website, PTT-tellingen in december)

Het aantal houtduiven dat in de herfst uit Zweden wegtrekt is sinds begin jaren tachtig verdrievoudigd (Kjellén 2019) , maar volgens Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) is Nederland door veranderingen in de landbouw in de winter tegenwoordig veel minder geschikt als overwinteringsgebied. Veel zaadetende vogels nemen de laatste decennia af door gebrek aan voedsel in de winter (Newton 2004, 2017, Bos 2013, de Jong e.a. 2022). Wintervoedselveldjes hebben een sterk positief effect op het aantal houtduiven (Stip e.a. 2013). Daar komt bij dat een deel van de winterpopulatie noordelijker overwintert als gevolg van klimaatverandering, waardoor het aantal vogels dat Nederland bereikt, is verminderd (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2023a).

4.2.2 Groningen

In Groningen broeden naar schatting 22.000 paar houtduiven. In Groningen kent de houtduif de hoogste dichtheden in het zuidoosten van de provincie (figuur 4-1). In de periode 1990 – 2022 is de broedpopulatie met jaarlijks 2,3% gedaald. Over de laatste twaalf jaar (2011-2022) is de broedpopulatie stabiel (figuur 4-4) (link).

Figuur 4 4. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van het aantal broedende houtduiven in Groningen 1990-2022 (1990 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website)

De lange termijn trend in de winter (1983-2022) is met een jaarlijkse daling van 2,6% vrijwel gelijk aan de trend als broedvogel, maar de korte termijn trend (2011-2022) is in die tijd van het jaar onzeker (figuur 4-5) (link).

Figuur 4 5. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van houtduiven als niet-broedvogel in Groningen 1983-2022 (1983 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website; PTT-project: trendtellingen in december)

De houtduif is als broedvogel vooral afgenomen in het Oldambt, maar toegenomen in het weidegebied bij Bedum en Winsum (figuur 4-6).

Figuur 4 6. Veranderingen in dichtheid van de houtduif als broedvogel in Groningen tussen 1998-2000 en 2013-2015 (bron: Sovon, website)

De jacht wordt niet geopend als de staat van instandhouding van een wildsoort in het geding is.Nota van toelichting van het Aanvullingsbesluit natuur Omgevingswet (Staatsblad 2021, 22, p. 142) In artikel 4.31 lid 2 Omgevingswet is bepaald dat de jacht wordt uitgevoerd conform het faunabeheerplan. Hoewel de openstelling van de jacht een verantwoordelijkheid is van de minister voor Natuur en Stikstof beoordelen wij in dit faunabeheerplan of de jacht op de houtduif in Groningen van invloed is op de staat van instandhouding van de houtduif. Daartoe bepalen wij de staat van instandhouding van de houtduif in Groningen (§ 4.3.1). Daarna beoordelen wij de invloed van de jacht hierop (§ 4.3.2).

4.3.1 Beoordeling staat van instandhouding houtduif

De gunstige referentie voor de houtduif is de toestand in het jaar 1981. Zie voor de elementen en de criteria voor de staat van instandhouding het algemene deel van het faunabeheerplan.

Het is gebruikelijk om de staat van instandhouding van een vogel apart te beoordelen als broedvogel én als niet-broedvogel (Ministerie van LNV 2006). Dit is zinvol als de broedvogelpopulatie en de niet-broedvogelpopulatie verschillen. Dat is bijvoorbeeld het geval als exemplaren van buiten naar het gebied trekken en daar overwinteren. In Groningen is dat het geval (van den Brink 1992). Bij de beoordeling van het effect van de maatregen kijken we naar broedvogels en niet-broedvogels.

Aspect 1: Populatie
Aspect 1 (populatiedynamische gegevens) wordt afgemeten aan omvang en aantalstrend van de populatie.

Ontwikkeling
Van belang is hier de lange termijntrend van de populatie houtduiven in Groningen. Trendtellingen in december (niet-broedvogel, PTT-project) sinds 1980 tonen een achteruitgang in Nederland van jaarlijks 1,3% en in Groningen sinds 1983 een achteruitgang van jaarlijks 2,6% (link). Als broedvogel is er sprake van een minder sterke achteruitgang: in Nederland sinds 1990 jaarlijks 0,5% en in Groningen sinds 1990 jaarlijks 2,3%.

Toekomstperspectief
Sinds 2014 dalen in Nederland als geheel en in Groningen de aantallen houtduiven als broedvogel niet meer, maar in ieder geval in Groningen is de trend niet zover omgebogen dat wij mogen verwachten dat binnen twaalf jaar het aspect populatie een gunstige beoordeling krijgt.

Conclusie populatie: gezien een afname als broedvogel én als niet-broedvogel van jaarlijks meer dan 1% beoordelen wij het aspect populatie voor Groningen als zeer ongunstig.

Aspect 2: Verspreiding
Bij verspreiding gaat het om het actuele verspreidingsgebied van de houtduif vergeleken met het verspreidingsgebied in 1981. Volgens richtlijnen van de Europese Commissie dienen de Lidstaten de verspreiding per 10×10 km-hok te bepalen (DG Environment 2017a).

Ontwikkeling
Gezien de beschikbaarheid van landelijke vogelatlassen met kaarten op basis van 5×5 km-hokken uit de perioden 1973-1977 en 2013-2015 vergelijken wij de kaartbeelden van die twee periodes voor een benadering van de trend in verspreiding sinds 1981 (figuur 4-7). Het verdwijnen uit een blokje van vier (twee bij twee) 5×5 km-hokken zou betekenen dat de houtduif uit een 10×10 km-hok is verdwenen. Dit heeft zich in Groningen niet voorgedaan.

Toekomstperspectief
Voor de komende twaalf jaar wordt geen verandering verwacht in de verspreiding van de houtduif op het niveau van 10×10 km-hokken.

Conclusie verspreiding: gezien het voorgaande beoordelen wij het aspect verspreiding voor Groningen als gunstig.

Figuur 4 7. Overzichtskaart van de veranderingen in verspreiding van de houtduif tussen 1973-1977 en 2013-2015 (bron: Sovon, website)

Aspect 3: Leefgebied
Aspect 3 (in termen van het Besluit kwaliteit leefomgeving ‘habitat’) is het leefgebied, inclusief alle condities die een soort tijdens zijn levensloop en seizoenscyclus nodig heeft (DG Environment 2017b).

Ontwikkeling
Het voedselaanbod in de winter in het agrarische gebied is onvoldoende. Daardoor dalen de aantallen overwinterende houtduiven.

Toekomstperspectief
Naar verwachting zal het voedselaanbod voor overwinterende houtduiven in het agrarisch gebied de komende twaalf jaar niet verbeteren. Het toekomstperspectief voor Groningen wordt beoordeeld als ongunstig.

Conclusie leefgebied: gezien het voorgaande beoordelen wij het aspect leefgebied voor Groningen als matig ongunstig.

Totaalbeoordeling Groningen
Het aspect verspreiding is beoordeeld als gunstig, de aspecten populatie en leefgebied zijn echter beoordeeld als ongunstig. Hierdoor is de totaalbeoordeling voor de staat van instandhouding van de houtduif in Groningen ‘zeer ongunstig’.

Staat van instandhouding Nederland

Op landelijk niveau beoordeelt Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) de houtduif als niet-broedvogel hetzelfde als onze beoordeling hierboven voor Groningen. Wij zijn het eens met deze beoordeling op landelijk niveau van de niet-broedvogels. Sovon beoordeelt het leefgebied van de broedpopulatie op landelijk niveau evenwel als gunstig. Het argument van Sovon is dat de broedpopulatie tegenwoordig geconcentreerd is in stedelijk gebied en daar geen last heeft van voedselgebrek. Wij zijn het hiermee niet eens omdat een flink deel van de houtduiven toch broedt in agrarisch gebied én ook in de stad broedende houtduiven deels foerageren in het agrarisch gebied (Alblas 2009, Schumm e.a. 2022). Wij menen dat op landelijk niveau ook voor de broedvogels het leefgebied beter als matig ongunstig beoordeeld zou kunnen worden.

Eindconclusie

In Groningen is de staat van instandhouding van de houtduif zeer ongunstig.
Het effect op de staat van instandhouding is maatgevend voor de beoordeling van maatregelen, hier uitvoering van de jacht en schadebestrijding op basis van de vrijstelling.

4.3.2 Invloed jacht en schadebestrijding op staat van instandhouding

Jacht heeft geen negatief effect op omvang en kwaliteit van het leefgebied en ook niet op de verspreiding, in ieder geval niet op het niveau van 10×10 km-hokken, het niveau dat is voorgeschreven in de richtlijnen van de Europese Commissie (DG Environment 2017b). Daarom wordt in het vervolg alleen het effect van de jacht op omvang en ontwikkeling van de populatie beoordeeld.

Sinds 2017 en daarmee tijdens de looptijd van het voorgaande Faunabeheerplan Groningen (2019-2024), voor het onderdeel Wildsoorten opgevolgd door dit faunabeheerplan, zijn de aantallen houtduiven in Groningen als broedvogel niet gedaald (figuur 4-8). De trendcijfers van de voorjaarstellingen wijzen zelfs op een stijging in de laatste jaren (figuur 4-9). Daaruit volgt dat het afschot geen effect heeft gehad op de broedpopulatie. Het ontbreken van een effect op de broedpopulatie betekent dat het afschot voldoet aan ‘optimaal duurzaam gebruik’, zoals genoemd in het ‘Gidsdocument voor de jacht in het kader van de Vogelrichtlijn’ van de Europese Commissie (DG Environment 2008).

Figuur 4 8. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de houtduif in Groningen 2017-2022 (1990 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website).

Figuur 4 9. Aantal bij de trendtellingen in het voorjaar in Groningen waargenomen houtduiven. Noot: vanwege Corona is in 2020 niet geteld.

Ook als niet-broedvogel zijn in Groningen de aantallen houtduiven in de periode 2017-2022 niet gedaald (figuur 4-10).

Figuur 4 10. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de houtduif als niet-broedvogel in Groningen 2017-2022 (1983 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website; PTT-project: trendtellingen in december)

De uitvoering van de jacht heeft geen invloed gehad op de staat van instandhouding van de houtduif in Groningen.

4.4.1 Schade aan gewassen

BIJ12 noemt in de Faunaschade Preventiekit een aantal gewassen, die gevoelig zijn voor schade door houtduiven. Het gaat niet alleen om vraatschade, maar ook om schade door bevuiling en vernieling, bijvoorbeeld van bessen en druiven.

Voor schade door houtduiven gevoelige gewassen:
Akkerbouw: graan, peulvruchten, koolzaad
Grasland: graszaad, graszoden en ingezaaid grasland
Vollegrondsgroenten: spinazie, sla, andijvie, koolsoorten, cichorei, witlof en andere vollegrondsgroenten
Fruit: aardbeien, kersen, morellen, bessen en druiven

De gevoeligheid van de gewassen verschilt per jaargetijde. Schade komt seizoensgebonden voor waarbij schade vaak samenhangt met zaaien, kiemen of rijp worden. Zo kan men in de lente en zomer schade door houtduif verwachten aan grasland en fruit, terwijl de schade aan akkerbouw ook in de herfst verwacht kan worden en schade aan vollegrondsgroenten zelfs jaarrond. In de winter eten houtduiven graag blad van winterkoolzaad (Venema 1979, Vleeschouwers 2013).

In het Besluit beheer en schadebestrijding, dat van kracht werd op 1 april 2002, werd de houtduif vrijgesteld van het beschermingsregime van de Flora en faunawet, in het belang van beperken van schade aan gewassen. Als gevolg van dit besluit is sinds die tijd nauwelijks nog tegemoetkoming voor schade door houtduiven uitgekeerd. Schade werd niet meer getaxeerd door het toenmalige Faunafonds en opvolger BIJ12 beschikt daardoor niet over representatieve cijfers over de schade veroorzaakt door houtduiven.

De enige schade die bij BIJ12 nog bekend is, is de schade die door houtduif is veroorzaakt in combinatie met andere schadeveroorzakende soorten. In de periode 2008-2010 was de landbouwschade veroorzaakt door houtduiven, bepaald aan de hand van een enquête onder landbouwbedrijven, in Nederland jaarlijks € 6,6 miljoen (Guldemond e.a. 2013). Tijdens de looptijd van het voorgaande Faunabeheerplan Groningen (2019-2024) is eenmaal een schade door houtduiven getaxeerd. Het ging om een bijzonder kleine schade aan zomergraan. Dit geeft geen representatief beeld van de werkelijke totale schade.

Het voedsel van de houtduif is in Nederland in de jaren zestig onderzocht met een analyse van 898 kropinhouden uit de maanden maart – september. Op basis van droog gewicht was 61% van de kropinhoud graan en 20% erwten (Doude van Troostwijk 1965, Cramp 1985). De schade aan erwten was financieel het grootst. Naar schatting ging jaarlijks ongeveer 680.000 kg erwten verloren door houtduiven. Behalve door dit reële oogstverlies werd de rentabiliteit van de teelt van erwten nadelig beïnvloed door groeivertraging en extra arbeid als gevolg van vraatschade aan de erwtenplanten, nog vóór de zaadvorming (Instituut voor Toegepast Biologisch Onderzoek in de Natuur 1964).
In Denemarken zijn 967 kropinhouden van in 2010 en 2011 in de periode augustus-november geschoten houtduiven onderzocht (Olesen 2013). Het onderzoek toonde aan dat in deze periode van het jaar houtduiven bijna uitsluitend leven van landbouwgewassen (tabel 4-1). Bij een aantal in augustus en september gedode vogels zijn grote hoeveelheden gecoat zaaizaad aangetroffen. Dit laat zien dat houtduiven de gezaaide zaden onder de grond kunnen vinden.

Tabel 4 1. Belangrijkste voedsel in de krop van houtduiven in Denemarken, geschoten in de jaren 2010 en 2011 in de periode augustus-november (N=967; Olesen 2013). Items minder dan 1% niet opgenomen.

Graan vormt in zomer en herfst meer dan de helft van het voedsel van houtduiven (Murton 1965, Schnock & Seutin 1973, Ó hUallacháin & Dunne 2013, Olesen 2013).

4.4.2 Verwachte schade

De komende zes jaar wordt er weinig verandering verwacht in het schadebeeld. De laatste twaalf jaar was het aantal in Groningen broedende houtduiven stabiel en het aantal in de winter neemt af (link).

4.5.1 Jachtpraktijk houtduif

Houtduiven vliegen over grote afstanden van slaapplaatsen en broedlocaties naar percelen waar ze gaan foerageren. Op deze percelen wordt soms in groepen gefoerageerd wat ook kan voorkomen gedurende de broedtijd. Door mobiliteit en groepsvorming zeggen de aantallen bij een telling in een specifiek jachtveld weinig over het risico op schade in de komende tijd in dat jachtveld. Omvang en plaats van schade door houtduiven zijn moeilijk te voorspellen.
Zodra het risico op schade toeneemt moet de jager bij de bejaging van houtduiven veel in zijn veld zijn om vast te stellen hoe de duiven vliegen en waar in de percelen ze willen zijn. Vaak zijn dit open plekken of door de wind platgeslagen stukken gewas: hier vormen de vruchten van het gewas een gemakkelijk bereikbaar en geprefereerd voedsel voor de houtduiven. Op dergelijke locaties moet de jager proberen meer schade te voorkomen. Het beste kan dit vanuit een camouflage hut die de jager opstelt in de nabijheid van een foerageerplek.

Houtduiven worden bejaagd met hagelgeweren en in zeer beperkte mate met jachtvogels. Volgens de wet mogen havik en slechtvalk gebruikt worden als jachtvogels wanneer er op houtduif gejaagd wordt. Wanneer het om schadebestrijding gaat mag naast deze twee soorten tevens woestijnbuizerd als jachtvogel gebruikt worden. Houtduiven worden met het geweer bejaagd terwijl ze langs vliegen of terwijl ze aan komen vliegen op de plek waar ze willen gaan foerageren. Houtduiven vliegen vaak dezelfde trajecten naar het perceel waar ze gaan foerageren. De houtduif wordt vooral met lokkers op een vliegroute of invallend op de foerageerplek bejaagd. Als lokkers worden imitatiehoutduiven of een dode houtduif gebruikt. De periode waarin aanvliegende houtduiven kunnen worden bejaagd is veelal kort: van ongeveer een half uur voor zonopkomst tot enkele uren daarna.

Houtduiven vliegen naar percelen langs vliegroutes die ze kiezen op basis van hun gewoonten en op basis van het terrein met de daarin aanwezige landschappelijke elementen. De vogels vliegen over een dijk of hoge bomen heen, zakken, draaien vervolgens op hun eigen wijze op een perceel met voedsel af, draaien in de wind en landen. Dat landen kan wel eens op het deel van het perceel dreigen plaats te vinden waar de jager geen plek heeft om zichzelf onzichtbaar te maken. Voor een deel kan dit worden ondervangen door schuilplekken te creëren en te verplaatsen. Op zo’n moment kunnen lokmiddelen ervoor zorgen dat de invallende vogels dichter bij de plek zullen landen waar de jager dekking heeft gevonden. De wijze van indraaien en landen bepalen of een succesvol schot kan worden afgegeven. Een succesvol schot resulteert in dit geval in opbrengst: jacht; of in effectief verjagend afschot: schadebestrijding. Het gebruik van lokmiddelen is dus vooral bedoeld om op percelen die groter zijn dan de reikwijdte van het hagelgeweer toch de schade te kunnen bestrijden en zeker te zijn van een effectief schot. Na het eerste schot zullen de andere vogels doorstarten en wegvliegen zodat het afgeven van een tweede schot op een tweede vogel vaak al niet meer mogelijk of nodig is. Dit betekent dat per actie één houtduif geschoten zal worden. Omdat de wijze van aanvliegen van vogelgroepen veelal hetzelfde verloopt, is het aantal jagers dat effectief kan optreden beperkt, het opstellen van meer jagers heeft weinig nut. Het zijn bij een actie steeds dezelfde jagers die kansen krijgen, tenzij bijvoorbeeld de wind snel sterk draait.

4.5.2 Middelen en maatregelen ter voorkoming van schade

Omgevingswet verplicht de jachthouder schade door wild uit zijn jachtveld te voorkomen zover dit mogelijk is door uitoefening van de jacht. Als preventieve maatregelen onvoldoende effectief zijn of niet redelijkerwijs verlangd kunnen worden, dan is het verlagen van de stand rond schadegevoelige locaties tijdens de geopende jachtperiode de basis van de schadebestrijding.

Voor de houtduif, die vanwege de schadedreiging jaarrond kan worden bestreden op basis van de landelijke vrijstelling, is optreden buiten de geopende jachtperiode regelmatig nodig. In de Handreiking Faunaschade (Oord 2009) en in de Faunaschade Preventie Kit van BIJ12 staan de visuele en akoestische werende en verjagende middelen beschreven die kunnen worden ingezet tegen duiven. BIJ12 adviseert de volgende visuele en akoestische middelen: handmatige lasers, vogelverschrikkers, vlaggen, linten, ballonnen, vliegers, afweerpistolen en knalapparaten. Zowel visuele als akoestische middelen werken maar gedurende een korte periode. Daarna wennen de dieren er aan: door regelmatige herhaling begrijpen houtduiven op een gegeven moment dat deze akoestische en visuele middelen geen werkelijk gevaar zijn. Door deze middelen af te wisselen wordt de effectiviteit verhoogd en gewenning zoveel mogelijk voorkomen. Verjagingsmethoden in combinatie met afschot werken effectiever en voorkomen gewenning (Lensink e.a. 2014, Guldemond e.a. 2016, Buij e.a. 2016, 2018, Parrott 2018). Naast de effectiviteit bepalen financiële aspecten en de tijd die een methode vergt of de toepassing van verjagingsmethoden een bevredigende andere oplossing is. De inspanning door de grondgebruiker dient redelijk en billijk te zijn en in verhouding te staan tot de effectiviteit. Afschermen van bijvoorbeeld oogstrijp fruit met afdeknetten of recent gekiemde groente met vliesdoek helpt schade door vogels te voorkomen. Dit is echter een arbeidsintensieve en dure methode.

Vanwege de schade die houtduiven kunnen aanrichten aan gewassen, wordt ook in andere landen onderzoek gedaan naar schadepreventie. Uit Belgisch veldonderzoek (Huysentruyt e.a. 2015) blijkt dat schadepreventie met het geweer effectiever is als men op tijd het aantal houtduiven beperkt, met lokkers werkt en grondgebruikers en jagers goed met elkaar communiceren. In breed opgezet Engels onderzoek is het gebruik van preventieve maatregelen (vogelverschrikkers, gaskanonnen en lasers) en verjagend afschot onderzocht. Afhankelijk van de ligging van het perceel blijkt de combinatie van preventieve maatregelen en afschot in vele gevallen zeer effectief tot in andere gevallen nauwelijks van invloed op de omvang van de schade. Een handmatige laser bleek effectief in de zin dat het de houtduiven steeds deed opvliegen. De houtduiven strijken echter toch vaak weer in hetzelfde veld neer. Het aantal houtduiven in de desbetreffende velden wijzigde niet en de handmatige laser wordt op langere termijn zelfs ineffectief genoemd. Een autonoom werkende laser bleek wel effectief (Parrott 2018). Bij een onderzoek naar beperking van schade veroorzaakt door ganzen bleek ook dat autonoom werkende lasers veel effectiever zijn dan handmatige lasers (Latour & Stahl 2018). Daar komt bij dat inzet van handmatige lasers arbeidsintensief is. Autonoom werkende lasers zijn dure apparaten.

In de periode 2017-2023 zijn in Groningen jaarlijks tussen de 1.000 en 2.500 houtduiven afgeschoten (figuur 4-11).

Figuur 4 11. Aantalsontwikkeling van het afschot van houtduiven in Groningen 2017-2023.

Voor zover de minister de jacht op de houtduif opent, zal schade door houtduiven in het jachtseizoen worden voorkomen door de stand bij percelen waar schadegevoelige gewassen worden of zullen worden verbouwd naar een niveau te brengen waarbij schade binnen een acceptabel niveau kan blijven. Buiten het jachtseizoen kan schadebestrijding plaatsvinden op basis van de landelijke vrijstelling. De jacht en de schadebestrijding dienen te voorkomen dat schades optreden van meer dan € 250,-. Als risico’s of schades dreigen of zijn ontstaan, die niet met jacht of op basis van de vrijstelling kunnen worden voorkomen, kunnen benadeelden de provincie verzoeken om een ontheffing. Ook als een grondgebruiker geen aanvraag indient voor tegemoetkoming in de schade, dient de schade te worden gemeld in het FaunaSchade Registratie Systeem, een internet portaal van de faunabeheereenheden.

6.2.1 Nederland

De wilde eend is in Nederland een broedvogel met een zeer ruime verspreiding. De hoogste aantallen broeden in het westen en noorden van ons land, met concentraties in de veenweidegebieden en laagveenmoerassen in Laag-Nederland (figuur 6-1). Daarnaast zijn de dichtheden redelijk hoog in moeras- en landbouwgebieden op kleigrond, zoals in het Deltagebied en het rivierengebied. Binnen de zandgronden komen wilde eenden vooral voor in veengebieden en beekdalen. De landelijke populatieomvang is voor de periode 2015-2020 geschat op 230.000 broedparen (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022).

Figuur 6 1. Relatieve dichtheid van de wilde eend als broedvogel (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2018)

Het aantal in Nederland broedende wilde eenden nam toe in de jaren zeventig en bereikte een piek in het begin van de jaren tachtig (figuur 6-2). De lange termijn trend (1990-2022) is afnemend met jaarlijks een afname van 1,2%. Over de korte termijn (2011-2022) is de jaarlijkse afname 1,6% (link). Vermoedelijk speelt de overleving van jonge vogels in de kritieke eerste maanden van hun leven een cruciale rol (Wiegers e.a. 2022). Hierbij kunnen verschillende factoren meespelen, waaronder voedselgebrek (bijvoorbeeld door intensieve landbouw) en toegenomen predatie (Schekkerman e.a. 2016, Kleyheeg 2019).

Figuur 6 2. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de wilde eend in Nederland 1970-2014 (1990 op 100% gesteld) (van den Bremer e.a. 2015)

Figuur 6 3. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de broedpopulatie van de wilde eenden in Nederland 1984-2022 (1984 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website)

De wilde eend komt ook in de winter in heel Nederland voor, met lagere dichtheden in de hogere delen van het land en de grootste concentraties in West- en Noord-Nederland en langs de grote rivieren. De aantallen zijn dan het hoogst in dezelfde regio’s als in broedtijd, maar binnen die regio’s verblijven ze veel meer op grote open wateren. Verreweg de meeste in Nederland broedende wilde eenden blijven het hele jaar in Nederland.

De aantalsontwikkeling van de wilde eend als niet-broedvogel komt overeen met de trend als broedvogel (figuur 6-4). Dit weerspiegelt de afname van de Nederlandse broedvogels die immers grotendeels in de winter in ons land blijven. Daarnaast speelt een rol dat onder invloed van klimaatverandering de winters in de broedgebieden en langs de trekroute van wilde eenden uit Noord- en Oost-Europa steeds zachter worden. Daarmee neemt de noodzaak af om vanuit het noorden naar Nederland te trekken (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2023b).

Figuur 6 4. Aantalsontwikkeling van de wilde eend (maandgemiddelde per telseizoen) in Nederland in de monitoringgebieden van het Meetnet Watervogels 1975-2021 (bron: Sovon, website)

6.2.2 Groningen

In Groningen broeden naar schatting 19.000 paar wilde eenden. De wilde eend broedt wijd verspreid in de provincie met een flinke concentratie in het Reitdiepdal (figuur 6-1).
De lange termijn trend van de broedpopulatie (1990-2022) is een afname van jaarlijks 1,9% (figuur 6-5). De korte termijn trend (2011-2022) is een afname van jaarlijks 3,1% (link).

Figuur 6 5. Geïndexeerde aantalsontwikkeling van de wilde eend als broedvogel in Groningen 1990-2020 (1990 op 100% gesteld) (bron: Sovon, website) 

Ook buiten het broedseizoen is de wilde eend in Groningen wijd verspreid, met grote concentraties langs de Waddenzee en in het gebied tussen het Zuidlaardermeer en de stad Groningen. Het gemiddelde wintermaximum in Groningen is naar schatting 57.2000 exemplaren (link). De achteruitgang van de wilde eend begon in Groningen eerder dan landelijk, namelijk al begin jaren negentig (figuur 6-6). De lange termijn trend (1975-2021) is een afname van jaarlijks 2,8% en de korte termijn trend (2010-2021) een afname van jaarlijks 5,4% (link).

Figuur 6 6. Aantalsontwikkeling van de wilde eend (maandgemiddelde per telseizoen) in Groningen in monitoringgebieden van het Meetnet Watervogels 1975-2021 (bron: Sovon, website)

De jacht wordt niet geopend als de staat van instandhouding van een wildsoort in het geding is.Nota van toelichting van het Aanvullingsbesluit natuur Omgevingswet (Staatsblad 2021, 22, p. 142) In artikel 4.31 lid 2 Omgevingswet is bepaald dat de jacht wordt uitgevoerd conform het faunabeheerplan. Hoewel de openstelling van de jacht een verantwoordelijkheid is van de minister voor Natuur en Stikstof beoordelen wij in dit faunabeheerplan of de jacht op de wilde eend in Groningen van invloed is op de staat van instandhouding van de wilde eend. Daartoe bepalen wij de staat van instandhouding van de wilde eend in Groningen (§ 5.3.1). Daarna beoordelen wij de invloed van de jacht hierop (§ 5.3.2). Zie voor de elementen en de criteria voor de staat van instandhouding het algemene deel van het faunabeheerplan.

6.3.1 Beoordeling staat van instandhouding wilde eend

De gunstige referentie voor de wilde eend is de toestand in het jaar 1981.

Aspect 1: Populatie
Element 1 (populatiedynamische gegevens) wordt afgemeten aan omvang en aantalstrend van de populatie.

Ontwikkeling
Van belang hier is de lange termijntrend van de populatie wilde eenden in Groningen, i.c. vanaf 1981. Sinds 1981 laten de watervogeltellingen in Groningen een afname zien van in totaal 48%. Als broedvogel is er sprake van ongeveer dezelfde afnemende trend.

Toekomstperspectief
Hoewel de afname van de wilde eend nog steeds doorgaat, beoordelen wij het toekomstperspectief als gunstig, aangezien de laatste jaren de concentraties neonicotinoiden in wateren sterk afnemen na verboden op gebruik in open teelten. De verwachting is echter niet dat in de komende twaalf jaar de populatie zich zo gunstig gaat ontwikkelen dat de lange termijntrend niet meer ongunstig zou zijn.

Conclusie populatie: gezien een jaarlijkse afname als broedvogel én als niet-broedvogel van meer dan 1% beoordelen wij het element populatie voor Groningen als zeer ongunstig.

Element 2: Verspreiding
Bij verspreiding gaat het om het actuele verspreidingsgebied vergeleken met het verspreidingsgebied rond 1981. Volgens richtlijnen van de Europese Commissie dienen de Lidstaten de verspreiding per 10×10 km-hok te bepalen (DG Environment 2017b).

Ontwikkeling
Gezien de beschikbaarheid van landelijke vogelatlassen met kaarten op basis van 5×5 km-hokken uit de perioden 19173-1977 en 2013-2015 vergelijken wij de kaartbeelden van die twee periodes voor een benadering van de trend in verspreiding sinds 1981 (figuur 6-7). Het verdwijnen uit een blokje van vier (twee bij twee) 5×5 km-hokken zou betekenen dat de wilde eend uit een 10×10 km-hok is verdwenen. Dit heeft zich niet voorgedaan. Dergelijke kaarten zijn alleen beschikbaar voor de wilde eend als broedvogel.

Figuur 6 7. Overzichtskaart van de veranderingen in verspreiding van de wilde eend tussen 1973-1977 en 2013-2015 (bron: Sovon, website)

Toekomstperspectief
Voor de komende twaalf jaar wordt geen verandering verwacht in de verspreiding van de wilde eend op het niveau van 10×10 km-hokken.

Conclusie verspreiding: gezien het voorgaande beoordelen wij het element verspreiding voor Groningen als gunstig.

Element 3: leefgebied
Element 3 (in termen van het Besluit kwaliteit leefomgeving ‘habitat’)‘A. Begrippen’ in Bijlage I bij artikel 1.1 Besluit kwaliteit omgeving betreft het leefgebied, inclusief alle condities die een soort tijdens zijn levensloop en seizoenscyclus nodig heeft (DG Environment 2017b).

Ontwikkeling
Het leefgebied van de wilde eend in Groningen is niet wezenlijk in omvang veranderd. Vermoedelijk is de kwaliteit van het leefgebied wel verslechterd (Sovon Vogelonderzoek Nederland 2022). De overleving van kuikens van wilde eenden is te laag (Wiegers e.a. 2022). Schekkerman e.a. (2016) veronderstellen dat een verslechterd aanbod aan insecten hiervan de oorzaak is. Hallmann e.a. (2017) hebben aangetoond dat het aanbod aan insecten in de periode 1989 – 2016 flink is gedaald. Hallmann e.a. (2014) leggen een relatie tussen afname van insectenetende vogels en concentraties imidacloprid in water.

Toekomstperspectief
Het gebruik van imidacloprid in Nederland is de laatste tien jaar sterk gedaald. Het is echter onduidelijk of de komende twaalf jaar het aanbod aan insecten voor eendenkuikens voldoende zal verbeteren.

Conclusie leefgebied: gezien het voorgaande beoordelen wij het element leefgebied voor Groningen als matig ongunstig, althans voor de broedpopulatie. Voor de niet-broedvogels beoordelen wij het leefgebied evenwel als gunstig, omdat het gesignaleerde knelpunt qua leefgebied (insectenaanbod voor kuikens) alleen geldt voor de broedpopulatie.

Totaalbeoordeling

Voor Groningen is het element verspreiding inclusief toekomstperspectief beoordeeld als gunstig, de elementen populatie en leefgebied zijn echter beoordeeld als ongunstig. Hierdoor is de totaalbeoordeling voor de staat van instandhouding van de wilde eend in Groningen ‘zeer ongunstig’.

Staat van instandhouding Nederland

Op landelijk niveau beoordeelt Sovon Vogelonderzoek Nederland (2022) voor de wilde eend als niet-broedvogel de elementen (populatie, verspreiding en leefgebied) en de daarmee het totaal hetzelfde als onze beoordeling hierboven voor Groningen. Sovon heeft de wilde eend als broedvogel op het element populatie evenwel beoordeeld als matig ongunstig, vanwege een jaarlijkse afname tot en met 2020 van 0,9%. Inmiddels zijn de jaarcijfers van 2021 en 2022 beschikbaar en door voortdurende afname staat de jaarlijkse afname nu op 1,2%. Bij actualisatie zou de beoordeling van het element populatie dus ‘zeer ongunstig’ moeten zijn, net als in Groningen.

Eindconclusie

In Groningen is de staat van instandhouding van de wilde eend zeer ongunstig.
Het effect op de staat van instandhouding is maatgevend voor de beoordeling van maatregelen, hier uitvoering van de jacht.

6.3.2 Invloed jacht op staat van instandhouding

Jacht heeft geen negatief effect op omvang en kwaliteit van het leefgebied en ook niet op de verspreiding, in ieder geval niet op het niveau van 10×10 km-hokken, het niveau dat is voorgeschreven in de richtlijnen van de Europese Commissie (DG Environment 2017b). Daarom wordt hier alleen het effect op omvang en ontwikkeling van de populatie beschreven.

In een bureaustudie in opdracht van BIJ12 en het Ministerie van Economische Zaken naar aanleiding van de afname van de broedpopulatie van de wilde eend, is door Sovon aannemelijk gemaakt dat deze afname niet wordt veroorzaakt door de jacht (van den Bremer e.a. 2015, Schekkerman e.a. 2016). De analyse van ringgegevens laat zien dat de overleving van volgroeide wilde eenden hoog en stabiel is (Wiegers e.a. 2022). De jachtdruk kan niet de oorzaak zijn van de afname van de populatie. De overleving van kuikens in de periode 2003-2020 wordt geschat op 18% en is daarmee te laag voor een stabiele populatie. In de jaren vijftig was de overleving van kuikens 50% (Wiegers e.a. 2022). De problemen in de kuikenfase hangen wellicht samen met verminderd voedselaanbod of een toegenomen predatiedruk (van den Bremer e.a. 2015). Er zijn geen cijfers over de predatiedruk op kuikens. Bij een veldstudie in Engeland bleek het aantal uit het water komende insecten, met name muggen, een positieve invloed te hebben op de overleving van kuikens van wilde eenden (Robinson e.a. 2003). In Nederland wordt de ongewervelde fauna van wateren negatief beïnvloed door neonicotinoiden (van Dijk e.a. 2013). Ouweneel (2021) wijst in zijn monografie over de wilde eend ook op het mogelijke verband tussen neonicotinoiden en de achteruitgang. Mogelijk zit in het voedselaanbod voor kuikens de oorzaak van de afname van de wilde eend in Nederland, misschien recent versterkt door afname van het uitkomstpercentage van legsels.

In de winter zijn er 57.000 wilde eenden in Groningen. Het doden van circa 3.000 wilde eenden komt neer op 5% daarvan. Gezien alle andere factoren die de sterfte van wilde eenden bepalen en het feit dat het jachtseizoen van de wilde eend al op 31 januari eindigt, ver vóór het broedseizoen, is het ondenkbaar dat een afschot van 5% effect heeft op de broedpopulatie in het volgende jaar. Pas bij een jachtdruk van tegen de 40% is een effect op de omvang van de broedpopulatie in het volgende broedseizoen te verwachten (zie Kalchreuther 2003). Het ontbreken van een effect op de broedpopulatie betekent dat het afschot voldoet aan ‘optimaal duurzaam gebruik’, zoals genoemd in het ‘Gidsdocument voor de jacht in het kader van de Vogelrichtlijn’ van de Europese Commissie (DG Environment 2008).

De uitvoering van de jacht heeft geen invloed op de staat van instandhouding van de wilde eend in Groningen.

BIJ12 noemt in de Faunaschade Preventiekit een aantal gewassen, die gevoelig zijn voor schade door wilde eenden. Het gaat niet alleen om vraatschade, maar ook om schade door vertrapping en bevuiling.

Voor schade door wilde eenden gevoelige gewassen:

Akkerbouw: graan, peulvruchten
Grasland: graszaad, graszoden, ingezaaid grasland, gras
Vollegrondsgroenten: spinazie, sla, andijvie, boerenkool en andere vollegrondsgroenten.

6.4.1 Geregistreerde schade

De wilde eend is de enige jachtwildsoort, waarvoor in Groningen een tegemoetkoming in schade aan gewassen wordt uitgekeerd, althans buiten het jachtseizoen. Sinds 2015 is geen enkel schadegeval getaxeerd.

6.4.2 Verwachte schade

De komende jaren wordt weinig verandering verwacht in het schadebeeld. De schade is tijdens de looptijd van het voorgaande Faunabeheerplan Groningen (2019-2024) zeer beperkt gebleven en de aantallen wilde eenden in Groningen nemen steeds verder af.

De wet verplicht de jachthouder schade door wild uit zijn jachtveld te voorkomen zover dit mogelijk is door uitoefening van de jacht. Het verlagen van de stand rond schadegevoelige locaties tijdens de geopende jachtperiode is de basis van de schadebestrijding. Voor wilde eend is in de periode vóór de opening van het jachtseizoen (15 augustus) incidenteel optreden nodig bij sommige gewassen.

In de Handreiking faunaschade (Oord 2009) en in de Faunaschade Preventie Kits van BIJ12 staan visuele en akoestische werende en verjagende middelen beschreven die kunnen worden ingezet tegen wilde eenden. BIJ12 adviseert vogelverschrikkers, vlaggen, linten, ballonnen, flitslampen, flitsmolens, knalapparaat, vogelafweerpistool, kleppermolentjes of rammelblikjes en schriklint of -koord. Zowel visuele als akoestische middelen werken maar gedurende een korte periode. De wilde eenden zullen na deze periode geleerd hebben dat er geen wezenlijk gevaar dreigt op het perceel; de vogels wennen er aan. Door de visuele en akoestische middelen af te wisselen wordt de effectiviteit verhoogd en gewenning zoveel mogelijk voorkomen. Verjagingsmethoden in combinatie met afschot werken effectiever en voorkomen gewenning, er is bij afschot namelijk sprake van inprenting waardoor wilde eenden zullen leren dat er wel degelijk gevaar dreigt op de percelen (Lensink e.a. 2014, Guldemond e.a. 2016, Buij e.a. 2016, 2018). Naast de effectiviteit bepalen financiële aspecten en de tijd die een methode vergt of toepassing van alleen preventieve middelen een bevredigende andere oplossing is. De inspanning door de grondgebruiker dient redelijk en billijk te zijn en in verhouding te staan tot de effectiviteit.
Visuele middelen zijn in de nacht over het algemeen niet effectief, terwijl eenden juist vaak ’s nachts foerageren op landbouwpercelen. Het is in de nacht meestal onwenselijk om akoestische middelen in te zetten vanwege de nachtrust van omwonenden.

Vogels vliegen weg als zij door een laserstraal worden beschenen. In de nacht kan dit zeer effectief zijn. Bij een onderzoek naar beperking van schade veroorzaakt door ganzen bleek dat autonoom werkende lasers veel effectiever zijn dan handmatige lasers (Latour & Stahl 2018). Daar komt bij dat inzet van handmatige lasers arbeidsintensief is. Anderzijds zijn autonoom werkende lasers duur. Op plekken met hoog salderende gewassen zouden lasers een rol kunnen spelen om wilde eenden te weren of te verjagen

In de periode 2017-2023 zijn in Groningen jaarlijks tussen de 1.500 en 3.800 wilde eenden gedood in het kader van de jacht (figuur 6-8). De tendens is dalend.

Figuur 6 8. Trend van in het kader van de jacht gedode wilde eenden in Groningen, periode 2017 t/m 2023

Voor zover de minister de jacht op de wilde eend opent, zal schade door wilde eenden in de eerste plaats worden voorkomen door tijdens de geopende jachttijd de stand bij percelen waar schadegevoelige gewassen worden of zullen worden verbouwd naar een niveau te brengen waarbij schade binnen een acceptabel niveau kan blijven. Als ondanks de uitvoering van de jacht, toch schade door wilde eenden dreigt (buiten het jachtseizoen), worden werende en verjagende middelen ingezet. De jacht en de schadebestrijding dienen te voorkomen dat schades optreden van meer dan € 250,-. Als risico’s of schades dreigen of zijn ontstaan, die niet met jacht of weren en verjagen kunnen worden voorkomen, kunnen benadeelden de provincie verzoeken om een ontheffing. Ook als een grondgebruiker geen aanvraag indient voor tegemoetkoming in de schade, dient de schade te worden gemeld in het FaunaSchade Registratie Systeem, een internet portaal van de faunabeheereenheden.